به مناسبت سالروز وفات حضرت اُمّ‌الْبَنین علیها السلام مروری بر زندگی حضرت أم‌البنین علیها السلام می‌کنیم:
فاطمه بنت حِزام مشهور به اُمّ‌الْبَنین (درگذشته ۶۴ق) از همسران امام علی علیه‌السلام و مادر عباس علیه‌السلام، عبدالله، جعفر و عثمان بود که هر چهار تن در روز عاشورا به شهادت رسیدند. پس از واقعه کربلا، اُمّ‌الْبَنین به همراه نوه‌اش عبیدالله بن عباس بن علی و جمعی از مردم مدینه روزها را در قبرستان بقیع برای امام حسین علیه‌السلام و فرزندانش سوگواری می‌کردند. مدفن ام‌البنین در قبرستان بقیع است.
عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه اُمّ‌الْبَنین به اهل بیت علیه‌السلام به‌ویژه امام حسین علیه‌السلام را ستوده و از او به نیکی یاد کرده‌اند. به گفته شهید ثانی و عبدالرزاق مُقَرَّم، اُمّ‌الْبَنین نسبت به خاندان پیامبر صلوات الله علیه، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود؛ به همین دلیل اهل بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.
نسب و درگذشت
اُمّ‌الْبَنین فرزند حِزام بن خالد یا حرام بن خالد از قبیله بنی‌کلاب[۱] و لیلی یا ثمامه دختر سهل بن عامر بن مالک است.[۲]
از تاریخ وفات اُمّ‌الْبَنین اطلاع دقیقی در دست نیست. با این حال گفته شده او در ۱۳ جمادی‌الثانی ۶۴ق از دنیا رفته و در بقیع دفن شده است.[۳] برخی نیز وفات او را در ۱۸ جمادی‌الثانی ۶۴ق دانسته‌اند.[۴] برخی مدعی‌اند بر زنده بودن اُمّ‌الْبَنین پس از واقعه کربلا دلیل مستندی وجود ندارد.[۵]
ازدواج با حضرت علی علیه‌السلام
پس از شهادت حضرت فاطمه علیهاالسلام، امام علی علیه‌السلام با برادرش عقیل که در نسب‌شناسی عرب خبره بود، درباره انتخاب همسری که اصیل باشد و فرزندانی دلیر و جنگاور بیاورد، مشورت کرد. عقیل، فاطمه بنت حزام را پیشنهاد کرد و علی علیه‌السلام با او ازدواج کرد.[۶] گفته شده، اُمّ‌الْبَنین پیش از ازدواج با حضرت علی علیه‌السلام، با شخص دیگری ازدواج نکرده بود.[۷]
درباره اینکه او بعد از حضرت فاطمه علیهاالسلام همسر دوم یا سوم امام علی علیه‌السلام بوده است اختلاف‌نظر وجود دارد.[۸] بر اساس برخی نقل‌های تاریخی امام علی علیه‌السلام بعد از شهادت حضرت فاطمه علیهاالسلام و با توصیه او با امامه نوه پیامبر صلوات الله علیه و دختر زینب ازدواج کرد[۹] با این حال برخی بر اساس روایتی از امام صادق علیه‌السلام معتقدند که اُمّ‌الْبَنین اولین همسر امام علی علیه‌السلام بعد از حضرت فاطمه علیهاالسلام بوده است.[۱۰] برخی با استناد به اینکه اولین فرزند اُمّ‌الْبَنین در سال ۲۶ قمری به دنیا آمده است ازدواج امام علی علیه‌السلام با اُمّ‌الْبَنین را قبل از سال ۲۳ قمری می‌دانند، برخی دیگر سال ازدواج آنها را ۱۳ یا ۱۶ قمری می‌دانند چرا که معتقدند بین ازدواج آنها و تولد حضرت عباس علیه‌السلام بزرگترین فرزندشان ۱۰ سال فاصله بوده است.[۱۱]
گفته شده پس از گذشت مدتی از ازدواجشان، اُمّ‌الْبَنین به امام علی علیه‌السلام پیشنهاد کرد او را به نام اصلی‌اش که فاطمه بود، صدا نزند، تا حسنین علیه‌السلام با شنیدن نام فاطمه به یاد مادرشان نیفتند. از این‌رو امام علی علیه‌السلام او را اُمّ‌الْبَنین [مادر پسران] نامید.[۱۲]
اُمّ‌الْبَنین چهار پسر به نام‌های عباس علیه‌السلام، عبدالله، جعفر و عثمان به دنیا آورد.[۱۳]
واکنش به خبر شهادت فرزندانش
ام‌البنین در واقعه کربلا حضور نداشت. اما چهار فرزندش فرزندنش در روز عاشورا در کربلا به شهادت رسیدند.[۱۴] هنگامی که کاروان اسیران کربلا وارد مدینه شد و او از شهادت فرزندانش باخبر شد، از سرنوشت امام حسین علیه‌السلام پرسید و وقتی خبر شهادت او را شنید، گفت: «ای کاش فرزندانم و تمامی آنچه در زمین است فدای حسین می‌شد و او زنده می‌ماند.» این سخنِ او را برخی دلیل دلدادگی عمیق او به اهل‌بیت و امام حسین علیه‌السلام دانسته‌اند.[۱۵]
سوگواری برای فرزندان
اُمّ‌الْبَنین پس از باخبر شدن از شهادت فرزندانش، هر روز با نوه‌اش عبیدالله (فرزند عباس) به قبرستان بقیع می‌رفت و در آنجا اشعاری که خود سروده بود، می‌خواند و می‌گریست. اهل مدینه گرد او جمع می‌شدند و همراه او گریه می‌کردند، گفته شده که مروان بن حکم یکی از حاکمان مدینه، نیز با آنان همراه می‌شد.[۱۶]
اُمّ‌الْبَنین را ادیب و شاعری فصیح و اهل فضل و دانش دانسته‌اند[۱۷] که در رثای حضرت عباس این اشعار را سروده بود و می‌خواند:
عالمان شیعه شجاعت، فصاحت و علاقه اُمّ‌الْبَنین به اهل‌بیت به‌ویژه امام حسین علیه‌السلام را ستوده و از او به نیکی و بزرگی یاد کرده‌اند.[۲۰] به گفته شهید ثانی فقیه شیعه قرن دهم و سید عبدالرزّاق مُقَرَّم مقتل‌نویس شیعه (درگذشته ۱۳۹۱ق)، اُمّ‌الْبَنین نسبت به خاندان پیامبر، محبت شدیدی داشت و خود را وقف خدمت به آنان کرده بود. اهل‌بیت نیز برای او احترام ویژه قائل بودند و در روزهای عید، نزد او می‌رفتند.[۲۱] باقر شریف قرشی تاریخ‌پژوه شیعه (درگذشته ۱۴۳۳ق) نیز گفته است در تاریخ زنی همچون اُمّ‌الْبَنین دیده نشده که نسبت به فرزندانِ هم شوی (هَووی) خود محبتی خالصانه ورزد و آنان را بر فرزندان خویش مقدم بدارد.[۲۲]
سید محمود حسینی شاهرودی (درگذشته ۱۳۹۴ق) از مراجع تقلید شیعه گفته است من در مشکلات، برای اُمّ‌الْبَنین صد مرتبه صلوات می‌فرستم و حاجت می‌گیرم.[۲۳] برخی گزارش کرده‌اند که زنان ایرانی برای برآورده شدن حاجات خود و همچنین برای بالا بردن نیروی شکیبایی و تحمل مصائب به اُمّ‌الْبَنین متوسل شده و سفره‌های نذری به نام او برگزار می‌کنند.[۲۴] همچنین در برخی از مناطق شیعی سفره‌هایی با نام «سفره مادر حضرت ابوالفضل» یا «سفره اُمّ‌الْبَنین» مرسوم است.[۲۵]
«ستاره درخشان مدینه» کتابی است که علی ربانی خلخالی درباره ام‌البنین نوشته است. انتشارات مکتب الحسین در قم این کتاب را در سال ۱۳۷۸ش منتشر کرده است.[۲۶] این اثر با عنوان «اُمّ‌الْبَنین النجم الساطع فی مدینة النبی الامین»، توسط سید علی جمال اشرف به زبان عربی ترجمه شده و در انتشارات دارالکتاب اسلامی در ۲۰۰۳م در قم چاپ شده است.[۲۷]
پی نوشت ها:
1. مظفر، موسوعه بطل العلقمی، ۱۴۲۹ق، ج۱، ص۱۰۰؛ کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۳.
2. ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۶.
3. ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم، ۱۳۷۶ش، ج۲، ص۷۶.
4. زهیری، أم البنین سیرتها وکراماتها، ۲۰۰۶م، ص۱۶۹-۱۷۰.
5. مقرم، مقتل الحسین علیه‌السلام، ۱۴۲۶ق، ص۳۵۵-۳۵۷.
6. ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۱ق، ص۳۵۷.
7. نگاه کنید به اردوبادی، موسوعه العلامة الاردوبادی، ۱۴۳۶ق، ج۷، ص۴۷-۴۹.
8. زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹، ص۸۳.
9. برای نمونه نگاه کنید به: ابن‌اثیر، اسدالغابه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۲.
10. کلباسی، خصائص العباسیه، ۱۳۸۷ش، ص۶۵.
11. محمودی، ماه بی‌غروب، ۱۳۷۹ش، ص۳۱؛ زجاجی کاشانی، سقای کربلا، ۱۳۷۹ش، ص۸۹.
12. ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی‌هاشم، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۶۹.
13. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۵۳.
14. طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۳۸۷ق، ج۵، ص۱۵۳.
15. حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶-۴۹۷؛ محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۳؛ ر.ک. دخیل، العباس، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
16. اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۶۸ق، ص۸۵.
17. حسون، اعلام النساء، ۱۴۱۱ق، ص۴۹۶-۴۹۷.
18. شبر، ادب الطف، دارالمرتضی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۷۱.
19. محلاتی، ریاحین الشریعه، ۱۳۶۴ش، ج۳، ص۲۹۴.
20. دخیل، العباس علیه‌السلام، ۱۴۰۱ق، ص۱۸.
21. ربانی خلخالی، ستاره درخشان مدینه حضرت ام البنین، ۱۳۷۸ش، ص۷؛ مقرم، قمر بنی‌هاشم، ۱۳۶۹ق، ص۱۸.
22. شریف القرشی، العباس بن علی، ۱۳۸۶ش، ص۲۸.
23. ربانی خلخالی، چهره درخشان قمر بنی هاشم ابوالفضل العباس علیه‌السلام، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۴۶۴.
24. بلوکباشی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، ص۱۸۶-۱۸۸.
25. بلوکباشی، «ام البنین در فرهنگ عامه»، ص۱۸۶-۱۸۸.
26. ستاره درخشان مدینه، شبکه جامع کتاب گیسوم.
27. امّ البنین علیهاالسلام النّجم الساطع فی مدینة النبی الأمین، کتابخانه مدرسه فقاهت.
منبع : ویکی شیعه
