اُمّ کُلثوم کبری دختر امام علی چهارمین فرزند امام علی علیه‌السلام و فاطمه زهرا علیهاالسلام پس از امام حسن علیه‌السلام، امام حسین علیه‌السلام و زینب کبری علیهاالسلام است. منابع تاریخی از ازدواج او با عمر بن خطاب خلیفه دوم سخن گفته‌اند. برخی وی را از بانوان حاضر در واقعه کربلا می‌شمرند که سخنان و خطبه‌های او در برخی منابع آمده است.
ولادت و نسب
در تاریخ ولادت ام کلثوم، میان مورّخان اختلاف است؛ اما شیعه و سنی بر اینکه علی علیه‌السلام و فاطمه علیهاالسلام فرزندی به نام ام کلثوم داشته‌اند، اتفاق نظر دارند.[۱]
تاریخ ولادت او را سال ۶ قمری نوشته‌اند؛[۲] البته برخی نیز بدون تعیین سال دقیق، این گونه ذکر کرده‌اند که زمان ولادت او در عصر پیامبر اکرم صلوات الله علیه بوده است.[۳]
درباره اینکه او فرزند چندم امام علی علیه‌السلام بوده میان منابع شیعه و اهل سنت اختلاف وجود دارد و علمای شیعه، او را کوچک‌تر و پس از زینب علیهاالسلام دانسته‌اند؛[۴] اما اهل سنت، ام کلثوم را فرزند سوم علی بن ابی طالب علیه‌السلام ذکر کرده و بزرگ‌تر از زینب علیهاالسلام پنداشته‌اند.[۵]
کنیه‌ها و القاب
شیخ مفید در شمار فرزندان امیرالمؤمنین علیه‌السلام، نام او را زینب صغری ذکر می‌کند که مُکَنّا به ام‌کلثوم است.[۶] این کنیه را پیامبر اکرم(ص) به سبب شباهت زینب صغری به خاله‌اش – ام‌کلثوم دختر رسول خدا صلوات الله علیه – به او داد.[۷] در بسیاری از منابع فریقین(شیعه واهل سنت)، از او تعبیر به ام کلثوم کبری شده است.
سید محسن امین در این باره می‌گوید: دختران امیر مؤمنان علیه‌السلام که اسم یا کنیه آنان ام‌کلثوم باشد سه یا چهار تن هستند:
1. ام‌کلثوم کبری دختر فاطمه علیهاالسلام.
2. ام‌کلثوم وُسطی همسر مسلم بن عقیل.
3. ام‌کلثوم صغری.
4. زینب صغری که کنیه‌اش ام‌کلثوم است.
وی تصریح می‌کند: اگر دو تای آخر یکی باشند، سه نفر و گرنه ام‌کلثوم‌ها چهار تن هستند.[۸] با این حال برخی منابع، اسم ام‌کلثوم دختر علی علیه‌السلام و فاطمه علیهاالسلام را «رقیه کبری» و نام ام‌کلثوم صغری را «نفیسه» خوانده‌اند.[۹]
همسر و فرزندان
بنابر نقل برخی تاریخ نویسان، ام کلثوم ابتدا با عُمَر بن خطاب ازدواج کرد و پس از مرگ عُمَر، به همسری پسر عمویش «عون» پسر جعفر بن ابی طالب در آمد. وی پس از وفات عون با برادر شوهرش «محمد» و پس از وفات محمد با دیگر برادر آنان «عبدالله» ازدواج کرد. عبد الله قبل از ایشان ، همسر خواهرش زینب کبری دختر علی بوده است.[۱۰] مسعودی ام کلثوم را بدون فرزند می‌داند[۱۱]. برخی تاریخ‌نویسان از جمله فرزندان وی را «زید» و «رقیه» دانسته‌اند که هر دو از عُمَرند.[۱۲] ابن عنبه در ذکر فرزندان مسلم بن عقیل از دختری به اسم «حمیده» نام می‌برد که مادر وی ام کلثوم دختر علی بن ابیطالب است.[۱۳] سید محسن امین می‌گوید: این خبر دلالت بر آن دارد که مسلم بن عقیل با دختر عمویش ام کلثوم ازدواج کرده، اما این غیر ام کلثوم کبری است؛ چون احدی آن را روایت نکرده و شاید همسر ام کلثوم وسطی باشد.[۱۴]
ازدواج با عمر بن خطاب
بنابر برخی گزارش‌های تاریخی، ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب علیه‌السلام با عمر خلیفه دوم ازدواج کرده است.[۱۵] تاریخ این ازدواج، ذی القعده سال ۱۷ هجری قمری ذکر شده است.[۱۶]
در مقابل، عده‌ای از علمای شیعه مانند شیخ مفید این ازدواج را انکار کرده‌اند و آقا بزرگ تهرانی، از چندین کتاب نام می‌برد که در ردّ این ازدواج نوشته شده‌اند.[۱۷]
حضور در کربلا
برخی مقاتل از حضور ام کلثوم در کربلا سخن گفته‌اند؛ به گونه‌ای که از او در بسیاری از موارد در کنار حضرت زینب علیهاالسلام نام برده شده است و مصیبت‌هایی برای او نقل کرده‌اند. مجلسی نقل می‌کند: پس از شهادت امام علیه‌السلام و هنگام آتش زدن خیمه‌ها، گوشواره را از گوش ام کلثوم خواهر حسین علیه‌السلام کشیدند.[۱۸] ام کلثوم راوی واقعه عاشورا بوده و در کوفه و مجلس ابن زیاد خطبه خوانده است. ابن طیفور در کتاب خویش، خطبه‌ای را از ام کلثوم می‌آورد که در کوفه و جریان اسارت اهل بیت پیامبر صلوات الله علیه روی داده است.[۱۹] علامه مجلسی نیز سخنان و اشعار ام کلثوم در مجلس ابن زیاد را ذکر کرده است.[۲۰]
در مقابل، برخی منابع به غیر فاطمی بودن ام کلثوم حاضر در کربلا تصریح کرده‌اند.[۲۱] سید محسن امین این مسئله را رد کرده و می‌گوید: امیرمؤمنان علیه‌السلام دو دختر به نام ام کلثوم داشته که یکی ام کلثوم کبری فرزند حضرت زهرا علیهاالسلام بوده که قبل از واقعه کربلا از دنیا رفت و دیگری که مادرش کنیز بود، در کربلا حضور داشته و در کوفه خطبه خوانده است. وی همسر مسلم بن عقیل بوده است.[۲۲]
خطبه ام کلثوم در کوفه
ام کلثوم از جمله کسانی دانسته شده که بعد از شهادت امام حسین علیه‌السلام، در کوفه، خطبه خوانده است.[۲۳]
به نقل سید بن طاووس در لهوف، ام کلثوم درحالی‌که صدایش به گریه بلند بود مردم کوفه را به دلیل کشتن امام حسین علیه‌السلام و یارانش و به اسارت گرفتن اهل بیت او و همچنین غارت اموالش سرزنش کرد و نفرین کرد و در همان حال اشعاری خواند که صدای گریه و ناله از مردم برخاست، به صورتی که هیچ موقع مردم بیش از آن روز گریه نکرده بودند.[۲۴]
راوی احادیث
از ام کلثوم، روایاتی در منابع شیعی نقل شده است. مامقانی او را در زمره زنان راوی می‌شمارد و می‌گوید: «وی زنی جلیل القدر، فهیم و بلیغ بوده و او را از ثقات می‌دانم».[۲۵] اکثر این احادیث، درباره مصائب واردشده بر اهل بیت است.
شهادت امام علی علیه‌السلام
علامه مجلسی در روایتی طولانی می‌نویسد: «ام کلثوم گفت: شب نوزدهم رمضان که رسید برای افطار پدرم دو قرص نان جو و شیر و نمک آماده کردم. پس از فراغت از نماز بر سر افطار حاضر شد. به غذایش نگاه کرد و با صدای بلند گریست و فرمود:… دخترم اگر یکی از این دو طعام را برنداری به خدا قسم چیزی نمی‌خورم… و قرص نانی با نمک خورد.[۲۶]
شیخ مفید نقل می‌کند: در شبی که علی علیه‌السلام فردای آن به شهادت رسید، تا صبح بیدار بود. ام کلثوم علت را جویا شد. حضرت فرمود: اگر شب را به صبح برسانم کشته می‌شوم. ام کلثوم پدر را باز داشت؛ اما امام علیه‌السلام فرمود: از مرگ گریزی نیست و از خانه به سمت مسجد خارج شد.[۲۷]
همچنین ام کلثوم در پی شهادت امیرالمؤمنین علیه‌السلام در حالی که می‌گریست به ابن ملجم خطاب کرد: وای بر تو! خداوند تو را در دنیا و آخرت ذلیل ساخت و جایگاهت آتش ابدی جهنم خواهد بود.[۲۸]
عبدالکریم بن احمد بن طاووس حلی، حدیثی را از شیخ صدوق نقل می‌کند که در آن، ام کلثوم از وصیت امیرالمؤمنین به فرزندان، مراسم تشییع و تدفین آن امام علیه‌السلام سخن می‌گوید. در بخشی از این روایت آمده است: … ام کلثوم گفت: هنگام دفن، قبر شکافته شد. نمی‌دانم سرورم (پدرم) در زمین دفن گردید یا به آسمان عروج کرد. ناگهان صدای تسلیت‌دهنده‌ای را شنیدم که گفت: خداوند شما را در عزای سید و حجت خدا بر خلقش تعزیت دهد.[۲۹]
واقعه عاشورا و حوادث پس از آن
ابن طاووس می‌گوید: چون امام حسین علیه‌السلام وداع کرد، ام کلثوم ندا سرداد و گفت: یا ابا عبدالله! وای بر ما بعد از مصیبت از دست دادن شما. امام علیه‌السلام هم ام کلثوم، زینب علیهاالسلام و رباب را تسلی داد.[۳۰]
در جریان اسارت، هنگامی که کوفیان برای اطفال غذا آوردند ام کلثوم فریاد زد و گفت: ای اهل کوفه صدقه بر ما (اهلبیت پیامبر) حرام است.[۳۱]
روایتی که به هنگام ورود کاروان اسرا به شام، ام کلثوم از شمر خواست که سرهای شهدا را از میان اسیران به سمتی ببرد که همه نگاه‌ها به آن طرف برود و نظاره به سوی آنان کمتر شود.[۳۲]
زمان وفات و نحوه آن
در باب زمان وفات ام کلثوم و چگونگی آن نیز اختلاف است. بسیاری از منابع، رحلت او و فرزندش زید را در یک زمان دانسته‌اند تا آن جا که نماز میت بر بدن هر دو با هم خوانده شد.[۳۳] عده‌ای وفات آنان را حدود سال ۵۰ ق و در زمان سلطنت معاویه می‌دانند.[۳۴] برخی گفته‌اند: وفات آنان در زمان حکومت عبدالملک بن مروان (۷۳ – ۸۶ ق) بوده است.[۳۵] مقریزی می‌نویسد: زمانی که همسر عون بن جعفر بود از دنیا رفت.[۳۶] ابن عبدالبر، وفات وی را در زمان امامت امام حسن علیه‌السلام ذکر می‌کند.[۳۷] ابن طیفور نیز قائل به وفات او پس از سال ۶۱ ق و واقعه کربلا شده است.[۳۸]
نحوۀ وفات
درباره نحوه وفات هم آمده است که‌ام کلثوم و فرزندش زید بر اثر بیماری[۳۹] یا خورانیدن سم به آنان[۴۰] از دنیا رفته‌اند.
مدفن
عمادالدین طبری می‌گوید: روایت است که‌ام کلثوم خواهر امام حسین علیه‌السلام در شام (سوریه) متوفی شد.[۴۱]
ابن بطوطه در سفرنامه‌اش می‌نویسد: در نزدیکی شهر شام و یک فرسخ مانده به آن، مزار ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب علیه‌السلام از فاطمه است.[۴۲]
یاقوت حموی هم می‌نویسد: قبر ام کلثوم در راویه دمشق است.[۴۳]
ابن عساکر در این باره می‌گوید: این قبری که در راویه دمشق است مدفن ام کلثوم، دختر علی بن ابیطالب علیه‌السلام از فاطمه نیست… وی در مدینه درگذشت و در قبرستان بقیع مدفون گردید.[۴۴]
برخی نیز گفته‌اند که این قبر، مدفن زینب کبری ، دختر علی علیه‌السلام و فاطمه علیهاالسلام است که کنیه‌اش ام کلثوم است.[۴۵]
پی‌نوشت ها:
1) مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۸، ص۴۶۳؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۱۳؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۱۸.
2) ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰۰؛ دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۳۸.
3) ابن حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۴۶۴؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۵۴.
4) مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۸۹.
5) ابن اسحاق، سیره ابن اسحاق، ۱۴۱۰ق، ص۲۴۷؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰۰.
6) مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴.
7) قمی، الکنی و الالقاب، مکتبة الصدر، ج۱، ص۲۲۸.
8) امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۴.
9) علوی، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۷، ۱۸؛ مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ۸۱۳.
10) ابن سعد، طبقات الکبری، دار صادر، ج۸، ص۴۶۲.
11) مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۹۹.
12) ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۹، ص۴۸۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۲۰ق، ص۱۹۰.
13) ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۳۸۰ق، ص۳۲.
14) امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۴.
15) کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۴۶؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۱۶۱؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۷؛ مفید، المسائل العکبریه، ۱۴۱۴ق، ص۶۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۲۰ق، ص۱۸۹.
16) نویری، نهایه الارب، ۱۴۲۳ق، ج۱۹، ص۳۴۷.
17) مدخل ازدواج ام کلثوم با عمر بن خطاب، بخش مخالفان ازدواج]
18) مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۶۰.
19) ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۷۲ش، ص۲۳.
20) مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۲–۱۱۵.
21) بری، الجوهره فی نسب الامام علی و آله، ۱۴۰۲ق، ص۴۵.
22) امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۱، ص۳۲۷؛ ج۳، ص۴۸۴.
23) ابن طاووس، لهوف (۱۳۷۸ش)، ص۱۸۱.
24) سید بن طاووس، لهوف (۱۳۷۸ش)، ص۱۸۴.
25) مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۷۳.
26) مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۲۷۶–۲۷۸.
27) مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۶.
28) مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۲۸۹.
29) ابن طاووس حلی، فرحة الغری فی تعیین قبر امیر المؤمنین علی علیه‌السلام، مرکز الغدیر، ص۶۳، ۶۴.
30) ابن طاووس، لهوف، ص۸۲.
31) مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۴.
32) ابن طاووس، لهوف، ص۱۷۴.
33) مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۸۱۳.
34) صفدی، الوافی بالوفیات، ۱۴۲۰ق، ج۱۵، ص۲۴؛ امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۵.
35) صنعانی، المصنف، ج۶، ص۱۶۴.
36) مقریزی، امتاع الاسماع، ۱۴۲۰ق، ج۵، ص۳۷۰.
37) ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۵۶.
38) ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۷۲ش، ص۲۳، ۲۴.
39) ابن جبیب بغدادی، المنمق، ۱۴۱۵ق، ص۳۱۲.
40) صنعانی، المصنف، ج۶، ص۱۶۴.
41) طبری، کامل بهایی، المکتبة‌الحیدریه، ج۲، ص۳۷۱.
42) ابن بطوطه، الرحله، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۲۳.
43) یاقوت حموی، معجم البلدان، ۱۳۹۹ق، ج۳، ص۲۰.
44) ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۲، ص۳۰۹.
45) البیطار، حلیة البشر، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۱۲۸۳.
منبع : ویکی شیعه
