علی علیه‌السلام ؛ امام فضیلت‌ها

علی علیه السلام در آیینه قرآن

یکی از ویژگی‌های قرآن کریم آن است که بنابر مصلحت ها و حکمت هایی، برخی مسائل را به صورت اصول کلی بیان می کند و به جزئیات مسائل نمی‌پردازد. دیگر ویژگی این کتاب آسمانی که از اعجاز آن نیز هست، جامع بودن آن است. در بسیاری از موارد، قرآن از کنایه، مجاز و استعاره نیز استفاده کرده که این شیوه، به اتفاق سخن شناسان، از تصریح کردن، رساتر است. برای مثال، در قرآن کریم از افراد، کمتر نام برده شده است، چنان که نام های تعداد کمی از شمار بسیارِ پیامبران در قرآن آمده است و البته این سخن به آن معنا نیست که تعداد پیامبران محدود به همان چند نفر بوده است؛ زیرا در برخی مواضع دیگرِ قرآن، به کنایه و اشاره از دیگر پیامبران نام برده است، برای نمونه به نام حضرت خضر علیه السلام در «فَوَجَدَ عَبْداً مِنْ عِبادِنا» (کهف: 65) اشاره کرده است.
قرآن کریم درباره هیچکس پس از پیامبر خدا صلوات الله علیه، به اندازه امام علی علیه السلام سخن به میان نیاورده است.[1] گرچه نام آن حضرت به صراحت نیامده، با عنوان ها و عبارت های گوناگون که از تصریح کردن به نام آن حضرت تأثیر بیشتری دارد، به امام علی علیه السلام اشاره می‌کند که برخی از آیات قرآن دراین باره، در پی می‌آید:
1. آیه 61 سوره آل عمران؛ که بنابر نظر مفسران بزرگ و روایات صحیح، به مسئله خلافت امام علی علیه السلام و نیز این موضوع که علی علیه السلام جان پیامبر است، اشاره می کند.
2. آیه 2 سوره نجم؛ که در آن، بزرگ ترین آیت الهی، به وجود علی علیه السلام تفسیر شده است.
3. آیه 43 سوره رعد؛ که علی علیه السلام ، به عنوان شاهد رسالت تفسیر شده است.
4. آیه 56 سوره مائده؛ که در آن ولایت، به ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام تفسیر شده است.
5. آیه 55 سوره مائده؛ که منظور و شأن نزول آیه، امام علی علیه السلام است و اینکه ایشان در حال رکوع، انگشتر خود را به سائل بخشید.
6. آیه 15 سوره انفال؛ که در آن به شجاعت و پشت نکردن علی علیه السلام به دشمنان اشاره شده است.
7. آیه 207 سوره بقره؛ که در آن به ایثار و فداکاری علی علیه السلام اشاره می شود.
8. آیه 8 سوره بینه؛ که در آن به رضایت خداوند از شیعیان علی علیه السلام تفسیر شده است.
9. آیه 96 سوره مریم؛ که در آن به محبت علی علیه السلام در دل های مؤمنان اشاره شده است.
10. آیه 2؛ سوره نبأ؛ که در آن «نبأ عظیم» به ولایت علی علیه السلام تفسیر شده است.[2]
یک جرعه آفتاب

علی علیه السلام از چشم پیامبر خدا صلوات الله علیه

دوستی علی گناهان را فرومی خورد، همچنان که آتش، هیزم را.[3]
سرلوحه کارنامه مؤمن، دوستی علی بن ابی طالب علیه السلام است.[4]
هر پیامبر، وصیّ و وارثی دارد و علی، وصیّ و وارث من است.[5]
هر که من مولای اویم، علی نیز مولای اوست.[6]
علی با حق است و حق با علی و بر محور او می گردد.[7]
من شهر علم هستم و علی دروازه آن. پس هر که علم خواهد، باید از در بیاید.[8]
هر که می خواهد دانش آدم را ببیند و بینش نوح را و بردباری ابراهیم را و پارسایی، یحیی بن زکریا را و خشم موسی بن عمران را، به علی بن ابی طالب علیه السلام بنگرد.[9]
تو را جز مؤمن دوست ندارد و جز منافق دشمنت ندارد.[10]
ای علی! خداوند… دوست داشتن مستمندان را به تو بخشیده است. ازاین رو، آنان به پیشوایی تو خرسندند، و تو به داشتن پیروانی چون ایشان.[11]
همانا وصیّ من، رازدار من، بهترین بازماندگانم، کسی که وعده ام را به کار می بندد و دِینم را ادا می کند، علی بن ابیطالب است.[12]

علی علیه السلام از زبان علی علیه السلام

همانا من شما را به طاعتی وا نمی دارم، مگر آنکه خود، جلوتر از شما آن را انجام می دهم و از گناهی باز نمی دارم، جز آنکه خودم پیش از شما از آن بازمی ایستم.[13]
همانا من روزی خود را به تمامی می ستانم و با نفس خود می جنگم و به قسمت و بهره خود می رسم.[14]
من یار و برادر مهربان پیامبر خدایم و پیشگام در اسلام و شکننده بت ها و ستیزنده با کافران و براندازنده دشمنان دین.[15]
من رهنمایم، رهیافته ام، پدر یتیمان و مستمندانم، سرپرست بیوه زنانم، پشت و پناه هر ناتوانی هستم و مأمن هر وحشت زده ای. من ره نمای مؤمنان به سوی بهشتم، ریسمان استوار خدایم، حلقه و دستاویز محکم خدایم و کلمه تقوا. من چشم خدایم و زبان راستگوی او و دست او.[16]
من نخستین کسی هستم که با پیامبر نماز گزارد.[17]
دانشی در سینه پنهان دارم که اگر آن را آشکار سازم، همچون ریسمان های دلو آویخته در چاهی عمیق، به لرزه درآیید.[18]
امام علی علیه السلام در سیزدهم رجب سال سی ام «عام الفیل» دیده بر جهان گشود. مادر او فاطمه بنت اسد و پدرش ابوطالب، از نخستین گروندگان به اسلام بودند. آن حضرت لقب های بسیاری دارد، از جمله: امیرالمؤمنین، ولیّ الله، اسدالله، مرتضی، وصی، حیدر، کرار، یعسوب الدین و… . کنیه های ایشان نیز ابوالحسن، ابوتراب، ابوالحسین، ابوالریحانتین است.
امام علی علیه السلام از کودکی در مکتب تعلیم و تربیت رسول خدا صلوات الله علیه قرار گرفت. آن امام هُمام به جز غزوه «تبوک» در تمامی غزوه ها و جنگ های پیامبر حضور داشت و همواره در رنج ها و سختی های صدر اسلام، یاور و مشاور رسول اکرم صلوات الله علیه بود. تاریخ اسلام سرشار از شجاعت ها و فداکاری های اوست.

امام فضیلت‌ها

امام علی علیه السلام در سایه تربیت، همراهی و هم نفسی با رسول خدا صلوات الله علیه رشد کرد و به کمال رسید. این رشد و بالندگی معنوی و اخلاقی، پس از بعثت پیامبر نیز ادامه داشت. سخن از فضیلت های علی علیه السلام بسیار است که مورد اتفاق مورخان منصف قرار دارد. در اینجا به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1. حدیث یوم الدّار: طبری و ابن اثیر، به نقل از ابن اسحاق آورده اند:
پس از فرمان خداوند به پیامبر مبنی بر آشکار کردن دعوت به اسلام، آن حضرت خویشاوندانش را فراخواند و به آنان طعام داد. رسول خدا صلوات الله علیه پس از دعوت خویشاوندانش به اسلام به آنان فرمود: «کدام یک از شما یاور و پشتیبان من خواهد بود تا برادر و وصیّ و جانشین من در میان شما باشد.» همه سکوت کردند و تنها علی علیه السلام که از همه کوچک تر بود، برخاست و پشتیبانی خود از پیامبر را اعلام کرد. این درخواست پیامبر سه بار تکرار شد و در هر بار، علی علیه السلام از جای برخاست. آنگاه پیامبر دست بر شانه علی گذاشت و فرمود: «این برادر من و وصی من و خلیفه من در میان شماست، سخن او را بشنوید و از او فرمان ببرید».[19]
2. ماجرای لیلة المبیت: این ماجرا بیانگر فضیلتی دیگر برای علی علیه السلام است که در آن، علی علیه‌السلام با ایثار جان خویش، در بستر پیامبر خوابید تا قبایلی که قصد قتل پیامبر را داشتند، به هدف خود نرسند.[20]
3. حدیث منزلت: وقتی پیامبر در سال نهم هجرت با سپاه اسلام روانه سرزمین تبوک بود، خطاب به علی علیه السلام فرمود: «نسبت مقام تو به من، همانند نسبت مقام هارون به موسی علیه السلام است؛ با این فرق که بعد از من پیامبری نخواهد بود.» این بیان رسول خدا صلوات الله علیه، نشان از برتری علی به دیگران در وزارت و دوستی و جانشینی آن حضرت است.[21]
4. حدیث غدیر: این حدیث که در ماجرای مشهور «غدیر خُم»، همه امت اسلامی برای شنیدن آن اجتماع کردند، انکارناپذیر است. پیامبر آن روز میان سخنانش فرمود: «هرکس من مولای اویم، پس علی مولای اوست.» پیامبر با این سخن، اطاعت و ولایت علی علیه السلام را بر امت واجب کرد و این، بزر گ ترین فضیلت برای علی است.[22]
برای علی علیه السلام فضیلت ها بسیار است، همچون: نخستین مرد ایمان آورنده به پیامبر، انتخاب او به عنوان برادر پیامبر در جریان پیمان برادری، رسیدن به مقام همسری فاطمه سلام الله علیها و دامادی پیامبر.

فعالیت های ارزشمند امام علی علیه السلام در عصر خلفا

در طول عمر رسالت، کمتر زمانی را می‌توان یافت که علی علیه السلام در کنار پیامبر در صحنه های سرنوشت ساز دوران مکه و مدینه حضور نداشته باشد. برای امام علی علیه السلام همین افتخار بس که ضربت او بر دشمن، همسنگ عبادت جن و انس و برتر از اعمال همه امت و مظهر کامل رویارویی ایمان و شرک قرار گرفت.
با رحلت رسول گرامی اسلام، پرونده مظلومیت علی علیه السلام گشوده شد و آن اتفاق هایی که نباید می افتاد، رخ داد. در این میان، آن حضرت راه صبر و تحمل را برای حفظ اساس اسلام پیش گرفت. اگرچه این کار به سختیِ استخوان در گلو و خار در چشم بود.
امام علی علیه السلام در دوران 25 ساله مصلحت اندیشی و کناره گیری از حکومت، اقدام های مهمی داشت که به آنها اشاره می‌کنیم:
1. تلاش علمی و پاسخ گویی به شبهه های دینی و تربیت عالمان، به گونه ای که امام علی علیه السلام ، مبدع علوم نحو و علوم قرآن خوانده می شد. همچنین آن حضرت به پرسش های دانشمندان به ویژه دانشمندان اهل کتاب پاسخ می داد.
2. گردآوری قرآن و تفسیر آن و بیان مراد واقعی بسیاری از آیات. علی علیه السلام نخستین کسی بود که پس از وفات پیامبر به گردآوری قرآن مشغول شد و برحسب روایات، به مدت شش ماه در خانه نشست و این کار را به انجام رساند.[23]
3. پرورش انسان هایی برخوردار از ضمیر پاک و روح آماده و تربیت شاگردانی چون عبدالله بن عباس، ابوذر، اویس قرنی، مقداد، عمار، کمیل، مالک اشتر، میثم تمار، حبیب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه؛ تا بتوانند در پرتو رهبری امام، آنچه با دیده ظاهر نمی توان دید، با چشم دل و باطن دریابند.[24]
4. کوشش برای تأمین زندگی بینوایان و درماندگان. امام علی علیه السلام با دست خود باغ و قنات ایجاد و در راه خدا وقف می کرد. به کشاورزی بسیار اهمیت می داد و دیگران را نیز به این کار تشویق می نمود.[25]
5. شرکت در رایزنی های خلفا و بیان صادقانه راه حل ها. هرگاه دستگاه خلافت در مسائل سیاسی و مشکلات اجتماعی و قضایی با بن بست و بحران روبه رو می شد، از امام که مشاوری مورد اعتماد و واقع بین و صاحب علوم فراوان بود، بهره می برد و آن حضرت مشکلات را از راه برمی داشت و مسیر کار را معیّن می کرد.[26]
6. بیان حکم شرعی رویدادهای نوظهور و قضایای پیچیده ای که قضات، از داوری درباره آن ناتوان بودند.[27]

ای قصه بهشت زکویت حکایتی
شرح جمال حور ز رویت روایتی
انفاس عیسی از لب لعلت لطیفه ای
آبِ خِضِر زنوش لبانت کنایتی

با گذشت بیش از چهارده قرن ما هنوز از علی می گوییم، به علی می اندیشیم، یادش رو گرامی می داریم، به او عشق می ورزیم و به خودمون افتخار می :نیم که از پیروان او هستیم. تنها ما به عنوان پیرو و شیعه علی، به او نیاز نداریم، بلکه جهان ما، امروز و همه روز به اون حضرت نیاز دارده. بله! جهان، امروز به اخلاق علی، بندگیِ علی، مدارایِ علی، سخاوت علی، محبت علی، ولایت علی، عدالت علی و الگوی علی نیازمنده.

به ذره گر نظرِ بوتراب فُتد
به آسمان رود و کار آفتاب کند

ولادت با سعادت مولی الموحدین، امام علی بن ابی طالب علیه‌السلام ، یکی از بزرگ ترین اعیاد اسلامیه. علی علیه‌السلام انسان کامل و اَبَرمردی بود که در زندگی اش کوچک ترین نقطه تاریک و ابهام وجود نداشت. به فضائل و خصائل زیبای او، حتی دشمنانش هم اذعان داشتند. به راستی او آیت بزرگ خداوند و حجّت خدا بر مردمه.
صفات علی علیه‌السلام چنان شکوهمنده که صاحبان خرد رو به تحسین و اعجاب واداشته. شخصیت علی جامع اضداده و همین ویژگی موجب شد، بعضی افراد درباره او سرگردان بمونند و نتونند عظمت وجودی و شکوه ذاتی آن حضرت رو درک کنند و درباره اش به افراط و تفریط می روند. به گفته شهریار:

نه بشر توانمش گفت، نه خدا توانمش خواند
متحیرم چه گویم شَه مُلک لافتی را

نکته ها

نهج البلاغه، کتابی است که آن را سید رضی، از علمای شیعه در قرن سوم، گردآوری کرده است. نهج البلاغه به معنای راه و روشِ شیوایی گفتار و رسایی کلام است. این کتاب مجموعه خطبه ها، نامه ها و کلمات به یادگار مانده از مولای متقیان، امیرمؤمنان، علی علیه السلام است. نهج البلاغه به سه بخش تقسیم می شود:
1. خطبه ها: مجموعه سخنرانی ها و خطابه های دل نشین و آتشینی است که امام در منابر، مساجد، میدان های نبرد و یا در مسافرت ها بیان و در آنها مردم را ضمن پند و اندرز، با موضوع های دینی آشنا کرده است و یا به جهاد با منافقان و دشمنان اسلام دعوت می کند.
2. نامه ها یا رسائل: مجموعه نامه هایی است که امام به دوستان، دشمنان، استانداران، فرماندهان نظامی و دیگران می نوشت. همچنین، عهدنامه ها و وصایای آن حضرت در این بخش آمده است.
3. کلمات قصار: جمله های زیبای حکمت آمیز امام علی علیه السلام است که برخی از آنها را حضرت در پاسخ به پرسش هایی بیان کرده است.
نهج البلاغه مانند گفته های حکیمی نیست که دور از غوغای زندگی و واقعیت ها و مسائل گوناگون مطرح در یک جامعه، معارف اسلامی را بیان می کند، بلکه مجموعه سخنان انسانی است که اداره یک جامعه عظیم و بار امانت الهی را بر دوش خود احساس می کند.

سرشار از دانش

«در سینه ام دانش فراوانی انباشته است. ای کاش کسانی را می یافتم که می توانستند آن را بیاموزند».[29]
دانش، هستی خویش را از تو فراگرفته و با تو خود را شناخته است. تویی که تمام دانش خداوندی را از سینه رسول خاتم صلوات الله علیه در جان خویش سرازیر کرده ای. تویی که تمام پرسش های بی پاسخ خلقت را به پاسخ ایستاده ای. این دانش فراگیر، این حقایق بی شمار، چون باری در سینه ات سنگینی می کند. کجا ببری این امانت ناگفتنی را؟ با چه کسی در میان بگذاری؟ هیچ کس را یارای بردن این بار بر دوش نیست. پیمانه هیچ فهمی گنجایش این اقیانوس را ندارد. تنها سینه بی کران توست که همه دریای مواج علم را در خویش جا داده است.
از تو هیچ نمی دانند. ای دریای بی کران! جز اندکی… جز به قدر قطره هایی انگشت شمار. تو باورکردنی نیستی و نبوده ای برای مردم غافل. عظمت تو را این چشم ها نمی بینند. تو از ظرف هر ادراکی سرریز می شوی ای جاری نامتناهی! بگو، به مردم بگو: «سَلونی قَبلَ اَنْ تَفْقِدونی» تا مگر بدانند تو گنجینه بی بدیل خلقتی که بی هیچ شایستگی، خدا در دسترسشان قرار داده. شاید هراسناک شوند از اینکه تو را درنیابند. شاید دست از جهل بیهوده خویش بردارند و بشتابند به شاگردی در محضر تو. تو باب مدینه علمی. باید بر تو وارد نشوند و دندان بر جگر خویش بگذارند. باید زبان در کام نگه دارند تا تو رازهای خلقت را برایشان مو به مو شرح دهی.

یاور محمد

موسی علیه السلام هارون را داشت و باز در غربت بود و همچنان تنها بود. محمد صلوات الله علیه، اما تو را دارد که بت های کفر را به خاک نابودی می‌کشاند. محمد صلوات الله علیه تو را دارد که کعبه را از هرچه لات و عزّی می تکاند و پرچم توحید را بر بامش برمی افرازد. موسی علیه السلام اگر تو را داشت، سامری، قبیله اش را فریب نمی داد و بنی اسرائیل را گوساله ای زرین از خود بی خود نمی‌کرد.
تو همانی که رسول خدا صلوات الله علیه با تو پیمان برادری بست و تمام درها را به روی خانه خویش بست، مگر در خانه تو[30] و دردانه خویش را بانوی خانه تو کرد؛ که تو یگانه کفو زهرایی. تنها تویی که در بستر رسول خدا صلوات الله علیه به پیشواز مرگ رفته ای. تو اگر نبودی، چه کسی مصداق «یَشْری نَفْسَهُ اِبْتِغاءَ مَرْضاتِ الله»[31] می شد؟ تو اگر نبودی، چه کسی به مردم روزگار می آموخت که در رکوع زکات دهند و در سجود شهید شوند؟ چه کسی به مردم می فهماند که دنیا پست تر از استخوان خوک در دستان جذامی است؟ کدام حنجره در گوش های خواب مانده انسان فریاد می زد: «ای مردم! یاد مرگ از دل های شما رفته و آرزوهای فریبنده جای آن را گرفته ا ست.»[32]چه کسی به آدمیان می آموخت که: «دنیا خانه نابود شدن و رنج بردن و عبرت گرفتن است».[33]
کاش تمام دهان ها بسته شوند. کاش تمام صداها سکوت کنند تا تنها تو سخن بگویی برای ابد، تا سخنان بی بدیل خویش را تا قیامت برای گمراهی مردم تلاوت کنی. کاش بشر کلام تو را بفهمد. کاش این قدر از تو دور نمانیم. کاش شبیه تو بودن را بیاموزیم. کاش تو را گم نکنیم در بیراهه های زمانه.
سخن بگو، «شمع بیت المال روشن مانده است.» سخن بگو، جهان در خواب است و ستم تمام خاک را غرق در خون کرده. کسی بیدار نمانده برای برافروختن شمعی در این ظلمات. کسی صدای ناله های حق را در زنجیر نمی شنود. کسی جرئت خروشیدن برای رهایی از ظلم را ندارد. من اما صدای مردی را می شنوم که از گلوی زخمی تاریخ زبانه می کشد. صدای مردی را می شنوم که قرن هاست کلمات شعله ور خویش را چون هرّای شیر در گوش سنگین زمین می خواند و هنوز کسی از این آیه های آسمانی متنبه نشده است. صدای تو را می شنوم:
خدا را! خدا را! از عقوبتی که نزدیک است، بترسید و از کیفر ستم برحذر باشید و از آینده دردناک ظلم بهراسید.[34] خدا دعای ستمدیدگان را می شنود و در کمین ستمکاران است[35] و کسی که شمشیر ستم برکشد، با آن کشته می‌شود.[36] روزی که ستمدیده از ستمکار انتقام خواهد کشید، سخت تر از روزی است که ستمکار بر او ستم روا داشته.[37] بدترین توشه برای قیامت، ستم بر بندگان خداست.[38]
هر آینه ملت های جهان شب را به صبح می رسانند، درحالی که از ستم زمامدارانشان در وحشتند.[39] عدالت را بگسترانید و از ستمکاری پرهیز کنید که ستم، رعیت را به آوارگی می کشاند و بیدادگری، به مبارزه و شمشیر می انجامد.

امیر عادل

او امیر بود نه آن گونه که بر تخت پادشاهی بنشیند و تاج زرین بر سر گذارد، نه آن گونه که رعب در قلب مردمان بیفکند تا سرتسلیم فرود آورند. او ولایت آسمان و زمین را در دست خویش داشت و بر دل ها حکم روا بود. او گماشته خداوند بر زمین بود، نگهبان خاک و حجت پروردگار، اما هرگز برای فرمانروایی خویش، اسباب و بهانه دنیوی نخواست. همواره پا بر جای پای رسول نهاد و هیچ کس در عمل کردن به قرآن از او پیشی نگرفت. اگر او نبود، پس از رسول اکرم صلوات الله علیه مؤمنان ناشناخته می ماندند.[40] اگر او نبود، قرآن از پراکندگی به یکپارچگی نمی رسید و حق برای چند صباحی نیز مهلت خودنمایی پیدا نمی‌کرد و هیچ مصداقی برای حکومت عدل پدید نمی آمد.

مرد تنها

«دریا هنوز به جرعه ای که تو از چاه خورده ای حسادت می کند».
تو تنهایی، در میان این همه مردم روی زمین تنها هستی، ازآن رو که به هیچ کس شباهت نداری، ازآن رو که هیچ کس را یارای مانند تو بودن نیست. هیچ کس را یارای پا به پای تو آمدن نیست. تنهایی، همان گونه که خدا تنهاست و بی شریک و بی شبیه و بی همتا.
کاش زخم بر جان تنهایی تو نزنند. کاش این همه معصومی چون تو را نیازارند. کاش جهل و کفر سرکششان را اندکی در جوار مهر و حقیقت تو مهار کنند تا این همه تو را به تأسف و حسرت بر حال خویش واندارند. تا این همه قلبت را به درد نیاورند. تا این همه آه نکشی، اما در این میانه خوشا به حال چاه بی صدایی که بغض های تو را دور از چشمان بخیل روزگار در آغوش می کشد و درد دل های تو را می شنود.
آه، ای راز سر به مهر! چرا پرده از راز خویش برنمی داری؟ بگذار این همه مردمان غافل سردرگم بدانند، مردی که شب ها نان تمام شهر را بر دوش می کشد و سفره هایشان را به بزم رونق می برد، همین مردی است که روزها به طمع بیت المال، عدلش را سرزنش می کنند و در تنگناها و فتنه ها تنهایش می گذارند. بگذار بدانند مردی را که برای جنگ های ناخواسته، بی دلیل نفرینش می کنند، همین سایه معصومی است که شب ها در خانه بیوه زنان و یتیمان را می کوبد و لبخند شادی بر رخسار گرسنه شان می نشاند.
اماما! هنوز که هنوز است، اشک یتیمان را به یاد تو به یاری می شتابیم و سفره های بینوایان را به اقتدای تو نانی انفاق می کنیم. هنوز هم سجده گزاران سحرخیز، خدا را با نام تو سوگند می دهند برای اجابت دعایشان و شب بیداران استغفارگو راه و رسم تو را ادامه می دهند، در تهجد و اشک ریختن نیمه شب.
نام تو را بر مأذنه ها بانگ می زنیم و روزگارمان متبرک می شود. نام تو را در شب های قدر زمزمه می کنیم و پروردگار گناهانمان را می بخشاید. نام تو را بر سردر خانه ها نقش می کنیم و زندگی با تمام مصائبش بر ما شیرین و آسان می گذرد. سلام بر نام تو! این الفبای مختصر که کلید رستگاری و سعادت است.
امیرالمؤمنین، علی علیه السلام ، در بصره به عیادت یکی از یارانش، علاء ابن زیاد حارثی رفت و چون چشمش به خانه بزرگ او افتاد، فرمود: «این خانه با این وسعت را در این دنیا برای چه می خواهی، با اینکه در آخرت به آن نیازمندتری؟ آری، مگر اینکه بخواهی به این وسیله، به آخرت برسی؛ یعنی مهمان کنی (و مهمان را در آن گرامی داری)، صله رحم نمایی و بدین وسیله حقوق (لازم خود را) اظهار کنی و به سود خود قرار دهی که در این صورت، با این خانه به آخرت، رسیده ای».
علا از دست برادرش به امام علی علیه السلام گلایه کرد که خودش را به رنج و شکنجه انداخته است؛ عبایی بر دوش گرفته و در گوشه ای نشسته است. نه با کسی معاشرت می کند و نه غذایی می خورد و در حال ریاضت کشیدن است.
حضرت او را خواست و برخوردی به مراتب تندتر از برخورد قبلی که با برادرش داشت، با او نمود. به او که زندگی را رها کرده و به خیال خود، مشغول ریاضت کشیدن شده بود، فرمود: «ای دشمنِ جانِ خود! شیطان در تو راه یافته و هدفِ تیر او قرار گرفته ای. آیا به خانواده و به فرزندانت رحم نمی کنی؟ تو خیال می کنی خداوند (به ظاهر) طیبات را بر تو حلال کرده، اما (در واقع) دوست ندارد که از آنها استفاده کنی؟ تو در پیشگاه خداوند کوچک تر از آنی که بدین گونه با تو رفتار کند». او در پاسخ، به حضرت اعتراض کرد: یا امیرالمؤمنین، شما این حرف ها را به من می زنی، اما زندگی شما به مراتب پایین تر از زندگی من است. حضرت فرمود: «جان من! من مثل تو نیستم، تو خود را با من قیاس نکن. خداوند متعال بر پیشوایان عدل واجب کرده است که زندگی خود را با مردم ضعیف همراه و هماهنگ کنند تا آدم هایی که در جامعه در وضع پایین تری قرار دارند، با مشاهده زمامدارانشان بتوانند بر فقر و نداری تحمل کنند».[41]

درس کارگزار جامعه به مسلمانان

در نقل های تاریخی هست که امیرالمؤمنین، علی علیه السلام ، کسی را می خواست به عنوان فرماندار به شهری اعزام کند، به او فرمود: «فردا بعد از نماز بیا پیش من.»
آن شخص نقل می کند که فردا بعدازظهر، به همان جایی رفتم که علی علیه السلام فرموده بود. دیدم در مقابل امام، یک کاسه خالی و یک کوزه آب هست. مقداری که گذشت، به خدمتکارش اشاره کرد و فرمود که آن بسته را بیاور. دیدم بسته سر به مُهری را آوردند. این کیسه، مهر و موم شده بود، تا کسی نتواند آن را باز کند. با خودم فکر کردم که حضرت من را امین دانسته و می خواهد گوهر گران بهایی را به من نشان بدهد، یا امانتی را به من بسپارد. حضرت مهر را شکست و در کیسه را باز کرد. دیدم در این کیسه، شِویق (غذایی بود که از آرد سبوس دار گندم و جو تهیه می شد) وجود دارد. بعد حضرت یک مشت از آنها را آورد، داخل کیسه ریخت، مقداری هم آب از کوزه روی آن ریخت و به هم زد و به عنوان ناهار خورد. مقداری را هم به من داد و گفت: بخور. من حیرت زده شدم. عرض کردم: یا امیرالمؤمنین! شما این را می کنید؟! عراق با این همه نعمت در اختیار شماست؟! شما چرا این طور درِ کیسه را می بندید؟ حضرت فرمود: «سوگند به خدا، من که در این کیسه را مهر کردم، به خاطر بخل نیست که حیفم بیاید از این سویق کسی بخورد. من به قدر حاجت شخصی خودم، از این غذا تهیه می کنم. می ترسم کسی این کیسه را باز کند و چیزی داخل کیسه بریزد و من خوش ندارم که در شکم خود، غدایی وارد کنم که طیب و پاکیزه نباشد. می خواهم غذایی پاکیزه بخورم، غذایی که از مال خودم است و مال کسی در آن نیست. مبادا چیزی را که حلال بودن آن را نمی دانی، تناول کنی و تناول، فقط خوردن نیست؛ او را در اختیار نگیر، مگر یقین کنی که حلال است.»[42]

یتیم نوازی علی علیه السلام

امام علی علیه السلام در یکی از شب ها به خانه بیوه زن فقیری گذر کرد که فرزندان کوچکش از شدت گرسنگی گریه سر داده بودند و آن زن بیچاره سعی داشت آنها را آرام کند و بخواباند. آن زن آتشی را روشن کرده و ظرفی را که فقط آب خالی در آن بود، بر روی آتش گذاشته بود تا کودکانش خیال کنند، غذایی تهیه می شود و شاید با این خیال به خواب روند.
امام علی علیه السلام با دیدن چنین صحنه ای، برگشت و مقداری خرما و آرد و روغن و نان تهیه کرد و عازم آن خانه شد. هرچه قنبر اصرار کرد که در برداشتن آذوقه ها یاری اش کند، حضرت نپذیرفت و خود، آن بار را بر دوش کشید تا به در خانه آن بیوه رسید. اجازه خواست و وارد شد. برنج و روغن را در آن دیگی که بر روی آتش بود، پخت و برای هر کدام از کودکان در ظرفی جداگانه برنج کشید و از آنها خواست که بخورند. وقتی بچه ها سیر شدند، حضرت با آنها بازی می کرد و چهره بچه ها را با خنده های خویش، شادمان ساخت. سپس از خانه آنها بیرون آمد.
قنبر به حضرت گفت: مولایم، امشب شاهد صحنه عجیبی بودم. بخشی از آن را که بردن آذوقه برای یک خانواده فقیر بود، فهمیدم، اما بخش دیگر که بازی کردن با بچه ها بود، به گونه ای که خم شُدید و چهار دست و پا در اتاق راه رفتید و کودکان را خنداندید، برایم باورکردنی نبود و دلیل آن را متوجه نشدم. امیرالمؤمنین، امام علی علیه السلام ، در پاسخ قنبر فرمود: «وقتی وارد خانه این کودکان شدم، آنها از شدت گرسنگی گلایه می کردند. دوست داشتم هنگامی که از این منزل خارج می شوم، آنها ضمن سیر شدن، خندان و شادمان نیز باشند و برای این مطلب راهی پیدا نکردم، جز همان کاری که انجام دادم».[43]

پی‌نوشت ها:
[1]. مؤسسه آموزشی، پژوهشی مذاهب اسلامی، پاسخ به پرسش ها از دیدگاه تشیع و تسنن، قم، مؤسسه مذاهب اسلامی، 1381، صص 165 و 166.
[2]. نک: اکبر دهقان، هزار و یک نکته از قرآن کریم، تهران، مرکز فرهنگی درس هایی از قرآن، 1379، صص 177-184.
[3]. محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، دارالحدیث، 1377، ج1، ح951.
[4]. همان، ح 952.
[5]. همان، ح 967.
[6]. همان، ح 968.
[7]. همان، ح 975.
[8]. همان، ح 261.
[9]. همان، ح 1012.
[10]. همان، ح 954.
[11]. همان، ح 958.
[12]. همان، ح 966.
[13]. همان، ح 1029.
[14]. همان، ح 1032.
[15]. همان، ح 1040.
[16]. همان، ح 1049.
[17]. همان، ح 1064.
[18]. همان، ح 1069.
[19]. مریم معینی نیا، «بررسی فضایل حضرت علی علیه السلام و مسئله امامت»، ندای صادق، ش 30، ص 38.
[20]. همان، ص 39.
[21]. نگاهی به زندگی دوازده امام، ترجمه کتاب المستجاد من کتاب الارشاد علامه حلی، ترجمه: محمد محمدی اشتهاردی، قم، جامعه مدرسین، 1373، ص 32.
[22]. همان، ص 34.
[23]. محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، تهران، سمت، 1375، ص 85.
[24]. محمد نصیری، تاریخ تحلیلی صدر اسلام، قم، معارف، 1385، ص 188.
[25]. همان.
[26]. همان.
[27]. همان.
[28]. نک: جمال الدین یوسف بن حاتم شامی، سیره امیرمؤمنان، علی علیه السلام ، ترجمه الدُّرُ النظیم فی مناقب الائمه اللهامیم، قم، معارف، 1382، صص 173 178.
[29]. نهج البلاغه، حکمت 147.
[30]. و سدّ الابواب الّا بابه (ندبه).
[31]. نک: بقره: .
[32] نهج البلاغه، خطبه 113.
[33]. همان، خطبه 114.
[34]. همان، خطبه 192.
[35]. همان، نامه 53.
[36]. همان، حکمت 349.
[37]. همان، حکمت 241.
[38]. همان، حکمت 221.
[39]. همان، خطبه 97.
[40]. دعای ندبه (یحذو حذو الرسول).
وَ لَوْ لا اَنْتَ یا عَلِی لَمْ یعْرَفُ الْمُؤمِنونَ بَعْدِی.
[41] . محمد محمدیان، از علی آموز اخلاص عمل، تهران، همشهری، 1387، صص 18و19، به نقل از: نهج البلاغه، ترجمه: صبحی صالح، خطبه 209، ص 325.
[42]. از علی آموز اخلاص عمل، صص 20 و 21، به نقل از: بحارالانوار، ج 40، ص 335.
[43]. از علی آموز اخلاص عمل، صص 13 و 14، به نقل از: کشف الیقین، ص 115.