الگو گرفتن از حضرت ابالفضل در باب مدیریت کلان

در این مقاله به بررسی موضوع الگو گرفتن از حضرت ابالفضل العباس علیه‌السلام در باب مدیریت کلان می پردازیم :

اگر هرم شخصیتی واقعه بی بدیل عاشورا را ترسیم کنیم بی تردید در رأس هرم، وجود مقدس حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام قرار دارند که همه صحنه عاشورا از وجود این امام همام نور می گیرد. امام حسین علیه السلام، علَم سپاه خود را به حضرت عباس علیه السلام دادند. بر این اساس، به سادگی می توان نتیجه گرفت که حضرت عباس علیه السلام تأثیرگذارترین شخصیت پس از خود امام حسین علیه السلام در میدان کربلا است.

تاکنون نکات تربیتی گوناگونی از سیره و عملکرد حضرت عباس علیه السلام در کربلا استفاده شده است اما این بار در این نوشتار می خواهیم از زاویه مدیریت کلان به ویژه در بحران ها، به شخصیت ذو ابعاد و برجسته حضرت عباس علیه السلام نظر کنیم و ویژگی های مدیران ارشد و ایده آل جامعه اسلامی را بررسی کنیم.

ولایت پذیری

سرپرستی امت اسلامی برعهده خدای متعال است چنان که می فرماید: « اللَّهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا؛ [1] خداوند سرپرست مؤمنان است.» و پیامبران الهی و پس از آخرین آن ها، ائمه معصومین با نصب از طرف خدای متعال عهده دار اِعمال اراده و ولایت الهی هستند.

بر این اساس، اولین ویژگی قطعی و ضروری کارگزاران ارشد جامعه اسلامی، تبعیت صددرصدی از ولایت است و حضرت عباس علیه السلام با وجود تمام شایستگی های ظاهری و باطنی، قبل از هر چیز مطیع محض امام و ولی زمان خویش بودند چنان که در زیارتنامه آن حضرت، این گونه توصیف شده اند: «اَلْمُطیعُ لِلّهِ وَلِرَسُولِهِ وَلأمیرِالْمُؤْمِنینَ وَالْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ صَلّوات الله علیه؛ [2] فرمانبردار خدا و پیامبر خدا و امیرمؤمنان و حسن و حسین که درود و سلام خدا بر آنها باد!»

خطاب محترمانه به امام حسین علیه السلام با عنوان «سیدی و مولای»، فرمانبرداری در همه اوامر امام حسین علیه السلام از جمله جلوه های بارز ولایت پذیری همه جانبه ایشان از ولی زمان خویش است.

مدیرانی که فکر می کنند به خاطر تخصص و توانمندی خاصی که دارند می توانند حداقل در برخی موارد امر و دستور ولایت را نادیده بگیرند شایسته مدیریت در نظام اسلامی را ندارند چنان که خسارت تمرد مسئولین از دستور ولایت فقیه به عنوان نائب عام امام عصر علیه السلام، بارها در نظام اسلامی ایران تجربه شده است.

بصیرت و ژرف نگری

ولایت پذیری مسئولین ارشد نظام اسلامی بدون داشتن بصیرت و ژرف اندیشی به معنای دادن شمشیر به دست کسی است که دوست و دشمن را نمی شناسد. مدیر ارشد باید از چنان نظر عمیق و دقیقی نسبت به شرایط و بایدها و نبایدهای میدانی مبارزه با دشمن بهره مند باشد که نزدیک ترین فرد از نظر فکری به ولی زمان خویش به شمار آید.

حضرت عباس علیه السلام از نظر بصیرت و فهم عمیق، برترین فرد پس از حضرت عباس علیه السلام به شمار می روند؛ چنان که امام صادق علیه السلام می فرمایند: «کانَ عَمُّنَا العَبّاسُ بنُ عَلِیٍّ نافِذَ البَصیرَةِ صُلبَ الإیمانِ جاهَدَ مَعَ أبی عَبدِاللّهِ و أبلى بَلاءً حَسَنا و مَضى شَهیدَا؛ [3] عموى ما، عبّاس، داراى بینشى ژرف و ایمانى راسخ بود؛ همراه با امام حسین علیه السلام جهاد کرد و نیک آزمایش داد و به شهادت رسید.»

همان گونه که از این روایت روشن می شود، عمق بینش و قوت ایمان حضرت عباس علیه السلام به اندازه ای است که به عنوان «مجاهد همراه امام حسین علیه السلام» معرفی شده است که حاکی از نزدیکی بینش و عملکرد آن حضرت به امام زمانش دارد.

توانمندی و تجربه

مدیر ارشد لایق، مدیری است که در هر شرایطی توانمندی حل هر مسآله ای را داشته باشد. توانمندی اجرایی و کارآمدی در جهت حل انواع بحران ها از جمله خصوصیاتی است که در مورد حضرت عباس علیه السلام به بهترین شکل تحقق یافته است زیرا هر کار مشکل و پیچیده و به ظاهر ناشدنی به ایشان سپرده می شد و ایشان به بهترین شکل آن را انجام می دادند.

علمداری برای سپاهی که از نظر تعداد افراد در مقایسه با افراد دشمن، بسیار اندک است، دفاع از خیمه ها در شرایط سخت بیابانی و نامتقارن، آب آوری در شرایطی که رسیدن به شریعه فرات غیر قابل تصور و بسیار مشکل می نمود، همه این ها نیازمند توانمندی به همراه تجربه ای در خصوص چنین جنگ هایی است.

حضرت عباس علیه السلام تجربه شرکت در جنگ های مهمی از جمله جمل و به خصوص جنگ تاریخی صفین در رکاب پدرشان امیر المؤمنین علیه السلام را در کارنامه درخشان خویش دارند.

ایشان در جنگ صفین به همراه افراد دیگر و با فرماندهی مالک اشتر مأمور آب آوردن برای لشکر خسته و تشنه امیر المؤمنین شدند. [4]

کارآمدی نظامی و قدرت جنگاوری ایشان، نیز پیش از این، در میدان های گوناگونی از جمله در جنگ صفین به اثبات رسیده بود که طی یک هم آوردطلبی، یکی از قدرتمندترین جنگجویان سپاه معاویه را به همراه هفت پسرش یکی پس از دیگری به هلاکت رساندند. [5]

بر این اساس، در همه عرصه های جنگ سخت و نرم، نیازمند مدیران توانمندی هستیم که پیشینه درخشانی در همه امور اجرایی مربوط به مسئولیت خود داشته باشند چنان که امام حسین علیه السلام نیز بهترین نیروی اجرایی خود را علمدار، مدافع حرم و سقای لشکر خویش ساخت.

احساس مسئولیت شدید

یکی از اساسی ترین شاخصه های مسئولین به خصوص مدیران ارشد در جامعه اسلامی درجه احساس مسئولیت آن هاست. هر چه احساس مسئولیت در یک مسئول بیشتر باشد تلاش او برای انجام صحیح و به موقع کاری که به او واگذار شده، بیشتر خواهد بود.
در همه عرصه های جنگ سخت و نرم، نیازمند مدیران توانمندی هستیم که پیشینه درخشانی در همه امور اجرایی مربوط به مسئولیت خود داشته باشند چنان که امام حسین علیه السلام نیز بهترین نیروی اجرایی خود را علمدار، مدافع حرم و سقای لشکر خویش ساخت.یک جلوه از احساس مسئولیت حضرت عباس علیه السلام زمانی نمایان شد که برای آخرین بار به قصد آب آوردن برای خیمه ها، به سمت نهر آب حرکت کردند و وقتی به آب رسیدند مشک را پر از آب کردند و با وجود این که بسیار تشنه بودند، آب ننوشیدند. [6]

ایثار و فداکاری

در بیان ایثار و فداکاری حضرت عباس علیه السلام نیاز به هیچ توضیح و تبیینی نیست و بیان امام سجاد علیه السلام در این باره کافی است که پس از حادثه کربلا وقتی نگاهشان به پسر حضرت عباس علیه السلام افتاد گریه کردند و فرمودند: «رَحِمَ‏ اللَّهُ‏ الْعَبَّاسَ‏ فَلَقَدْ آثَرَ وَ أَبْلَى وَ فَدَى أَخَاهُ بِنَفْسِهِ حَتَّى قُطِعَتْ یَدَاه؛ ‏[7] خدا حضرت عباس را رحمت کند! حقا که امام حسین را بر خویشتن مقدم داشت و جان خود را فداى آن حضرت نمود تا این که دست هاى مبارکش قطع شد.»

از این روایت به خوبی روشن است که اگر ایثار و فداکاری حضرت عباس علیه السلام نبود امام حسین علیه السلام پیش از ایشان به شهادت رسیده بود.

مدیران ارشد در نظام اسلامی نیز باید از چنان روحیه ایثار و فداکاری برخوردار باشند که هر گونه خطری را از جامعه و ولایت زمان خویش دور سازند. یعنی عملکرد جهادی و فداکارانه شان به منزله بازوی ولایت و دور کننده خطرات و سختی ها از ایشان باشد.

جامع نگری

جامع نگری، یکی از لوازم مدیریت کلان در جامعه اسلامی است. کسی که تصمیماتی در رده بالای مدیریتی می گیرد پیش از هر چیز باید جامع نگر باشد و ضمن در نظر گرفتن همه زوایای آشکار و پنهان امور تصمیماتی اتخاذ کند که در بر گیرنده همه مشکلات باشد. همین ویژگی است که اعتماد ولی زمان به چنین نیروی کارآمدی را بیشتر می کند.

در غیر این صورت، عملکرد او اگر به حل مسأله ای منجر شود غفلت از دیگر مسائل مهم را به دنبال خواهد داشت که چه بسا کار خوب قبلی او را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد.

حضرت ابالفضل العباس علیه السلام چندین مسئولیت اساسی در صحنه کربلا به عهده داشتند که توجه به هریک از آن ها، هرگز موجب غفلت از مسئولیت های دیگرشان نشد. علمداری، دفاع از خیمه ها و آب آوری، بخشی از مسئولیت هایی است که ایشان یک تنه تا آخرین لحظه به خوبی به انجام رساندند.

برای درک بهتر این ویژگی مهم، به عبارتی که امام حسین علیه السلام پس از شهادت برادرشان حضرت ابالفضل علیه السلام بیان کردند اشاره می کنیم که فرمودند: «الْآنَ انْکَسَرَ ظَهْرِی وَ قَلَّتْ حِیلَتِی؛ [8] الان پشتم شکست و راه چاره ‏ام قلیل و اندک شد.»

پی نوشت ها:

[1] سوره بقره، آیه 255.
[2] جعفربن محمد بن جعفر بن قولویه القمی، کامل الزیارات، بیروت، دارالسرور، 1418 ق.، ص441.
[3] ابن عنبة، احمد بن على‏؛ عمدة الطالب فی أنساب آل ابی طالب‏، ناشر: مؤسسة أنصاریان للطباعة و النشر، قم‏، 1417ه.ق، ص327.
[4] معالی السبطین، محمدمهدی حائری مازندرانی، بیروت، مؤسسة النعمان، بی تا، ج2، ص437.
[5] بیرجندی، محمدباقر؛ کبریت الاحمر، تهران، کتابفروشی اسلامیه، 1377 ق.، ص385.
[6] مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى، بحار الأنوار (ط – بیروت) – بیروت، چاپ: دوم، 1403 ق، ج‏45 ؛ ص41.
[7] ابن بابویه، محمد بن على، الأمالی( للصدوق) – تهران، چاپ: ششم، 1376ش، ص462.
[8] ابن‌اعثم کوفی، محمد بن علی؛ الفتوح، مترجم: مستوفی هروی، محمد بن احمد؛ ناشر: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران، 1372 ش، چاپ اول، ص907.