رمضان، ماهی است که در آن آمرزش، توبه و بازگشت به سوی خداوند متعال در کانون توجه قرار میگیرد. این ماه، فرصتی است برای تمرین دوری از گناهان و تقرب به پروردگار. مؤمنان در این ماه با توبه، استغفار و جبران خطاهای گذشته، هر عملی که بر خلاف دستورات الهی باشد را از زندگی خود دور میکنند. امام صادق (علیه السلام) در این زمینه میفرمایند: «خدای تبارک و تعالی در هر شب از ماه مبارک رمضان، گروهی را از عذاب دوزخ رهایی میبخشد و آنان را میآمرزد، مگر کسی که با مواد مست کننده افطار کند. و هنگامی که شب آخر رمضان فرا میرسد، به اندازه تمام کسانی که در طول این ماه آمرزیده شدهاند، بخشش میکند.»
این ماه، مژدهدهنده بخشایش لغزشها و گناهان است و فرصتی استثنایی برای بازگشت گناهکاران به سوی خداوند فراهم میکند. در این ماه، افراد میتوانند با خداوند پیمان ببندند که از گناهان دست بکشند، خود را اصلاح کنند و گذشته را جبران نمایند. بدون تردید، گناهکاری که در این ماه با نیت خالص برای خدا روزه بگیرد، از گذشته خود پشیمان باشد و از درگاه الهی طلب آمرزش کند، مورد لطف و بخشش خداوند قرار خواهد گرفت. در مقابل، کسی که نتواند رضایت الهی را جلب کند، به راستی بدبخت خواهد بود. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) در بخشی از خطبه شعبانیه میفرمایند: فإن الشقی من حرم غفران الله فی هذا الشهر العظیم؛ «بدبخت کسی است که در این ماه بزرگ، از آمرزش خداوند محروم بماند.»
در آیات متعدد قرآن کریم، پس از اشاره به توبه، بر جبران و اصلاح اعمال تأکید شده است. این تأکید به این دلیل است که برخی گمان نکنند توبه بدون اصلاح رفتار و جبران گذشته میتواند گناهان را پاک کند. توبه تنها به معنای استغفار زبانی یا ندامت قلبی از گذشته نیست، بلکه علاوه بر اینها، شخص گناهکار باید در عمل به جبران خطاهای خود بپردازد. برای مثال، توبه کسی که حیثیت فردی پاکدامن را خدشهدار کرده، این است که باید نزد تمام کسانی که این تهمت را شنیدهاند، سخنان خود را تکذیب کند و اعاده حیثیت نماید. توبه کسی که نمازهایش را به جا نیاورده، این است که نمازهای قضا شده را ادا کند. توبه کسی که مال دیگران را تلف کرده، این است که باید همان مقدار را به صاحبش بازگرداند. همچنین، کسی که با پنهان کردن حقایق به جامعه علمی یا فکری خیانت کرده، تنها با آشکار کردن حقایق و بیان آنها میتواند گذشته خود را جبران کند.
در روایتی آمده است که هنگامی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) خطبه شعبانیه را ایراد فرمودند، حضرت علی (علیه السلام) برخاستند و پرسیدند: «ای رسول خدا! در این ماه کدام عمل با فضیلتتر است؟» پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در پاسخ فرمودند: «ای اباالحسن، برترین عمل در این ماه، پرهیز از گناهان است.» ایشان در ادامه خطبه شعبانیه، سه عضو مهم بدن را که منشأ بسیاری از گناهان هستند، نام بردند و فرمودند: «زبان خود را نگه دارید، چشمهای خود را از آنچه نگاه به آن حرام است بپوشانید و گوشهای خود را از آنچه شنیدنش حرام است، بازدارید.»