شهر قم به‌واسطه‌ی وجود حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) همواره مرکز توجه شیعیان بوده است. بانویی که نام او با واژه‌هایی چون علم، کرامت، شفاعت و پاکی گره خورده است. در طول تاریخ، القاب فراوانی برای حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) به کار رفته که هر یک بیانگر گوشه‌ای از شخصیت والا و مقام معنوی اوست.
در این مقاله به بررسی کامل لقب حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)، روایت‌های اهل‌بیت (علیهم‌السلام) درباره جایگاه ایشان، و مفهوم لقب «کریمه اهل‌بیت» می‌پردازیم. همچنین نگاهی خواهیم داشت به القاب و اسامی حضرت در زیارت‌نامه‌ها و منابع روایی.
حضرت معصومه (س) در نگاه اهل‌بیت
جایگاه حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در میان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) جایگاهی بی‌مانند است. او تنها خواهر امام رضا (علیه‌السلام) و عمه‌ی امام جواد (علیه‌السلام) است و در زمان حیات خویش، مورد احترام ویژه‌ی امامان شیعه قرار داشت.
در روایتی از امام رضا (علیه‌السلام) آمده است:
«مَنْ زَارَ الْمَعْصُومَةَ بِقُمٍّ کَمَنْ زَارَنِی»؛ یعنی کسی که حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) را در قم زیارت کند، مانند کسی است که مرا زیارت کرده است. (بحارالانوار» ج 102، ص 265؛ «عوالم» ج 21، ص 331.)
این روایت نه‌تنها نشان از منزلت والای حضرت دارد، بلکه بیانگر پیوند روحانی میان امام هشتم و خواهر بزرگوارش است.
در روایت دیگری، امام صادق (علیه‌السلام) پیش از تولد حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) به ظهور چنین بانویی در قم اشاره کرده و فرموده‌اند:
«تُقْبَضُ فِی قُمِّ امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِی تُسَمَّى فَاطِمَةُ، فَمَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ»؛ … و برای ما حرمی است و آن شهر قم است و به زودی زنی از فرزندان من در آن جا دفن می‌شود که نامش فاطمه می‌باشد. هر کس او را زیارت کند، بهشت برای او واجب است. (بحارالأنوار ج : ۹۹ ص : ۲۶۶)
این دو روایت به‌روشنی نشان می‌دهند که حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) نه‌تنها در میان مردم، بلکه در کلام معصومان نیز دارای شأنی ویژه بوده‌اند.
روایت‌هایی از ائمه در کرامت حضرت معصومه (س)
در منابع شیعی، کرامت‌های بسیاری از حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) نقل شده است. بسیاری از زائران، از برآورده شدن حاجات خود در کنار حرم مطهر سخن گفته‌اند. در برخی از این روایات، شفاعت گسترده‌ی ایشان مورد تأکید قرار گرفته است.
امام جواد (علیه‌السلام) درباره‌ی عمه‌ی بزرگوارشان فرموده‌اند:
«مَنْ زَارَ قَبْرَ عَمَّتِی بِقُمَّ فَلَهُ الْجَنَّةُ»؛ هر کس قبر عمه‌ام را در قم زیارت کند، بهشت از آنِ اوست. (کامل الزیارات، ص 536، ح 827)
این روایت نشان‌دهنده‌ی مقام شفاعت و کرامت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) است. چنان‌که علمای شیعه همواره زیارت ایشان را مقدمه‌ای برای تقرب به اهل‌بیت (علیهم‌السلام) دانسته‌اند.
کریمه اهل‌بیت: لقب حضرت معصومه (س)
یکی از مشهورترین و پرمعناترین القاب حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) لقب «کریمه اهل‌بیت» است. این عنوان در میان مردم قم و شیعیان جهان جایگاه ویژه‌ای دارد و ریشه‌ی آن به روایتی معروف بازمی‌گردد.
نقل شده است که مرحوم آیت‌الله سید محمود مرعشی نجفی، پدر آیت‌الله مرعشی نجفی، در پی یافتن قبر حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) بود. در خواب، امام صادق (علیه‌السلام) را دید که به او فرمودند:
«علیک بکریمة أهل‌البیت»؛ به کریمه‌ی اهل‌بیت روی آور.
وقتی ایشان از خواب بیدار شد، متوجه شد که منظور امام صادق (علیه‌السلام) حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) بوده است. از آن زمان، این لقب میان علما و مردم مشهور شد.
واژه‌ی «کریمه» در لغت به معنای بزرگوار، سخاوتمند و اهل بخشش است. انتخاب این لقب برای حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) نشان از کرم ذاتی، مقام معنوی و شفاعت گسترده‌ی ایشان دارد.
مفهوم «کرم» در سیره‌ی حضرت معصومه (س)
کرم حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) تنها در معنای مالی نیست؛ بلکه در معنویت و بخشش روحی نیز جلوه دارد. ایشان در دوران حضورشان در مدینه و سپس در مسیر هجرت به خراسان، با مردم به مهربانی و بخشش رفتار می‌کردند.
روایت شده است که در یکی از شهرها، هنگامی که گروهی از شیعیان از ایشان درباره‌ی مسائل دینی پرسیدند، حضرت با دانشی عمیق پاسخ فرمودند و آنان از علم و کرم ایشان شگفت‌زده شدند. همین دانش و حلم، جلوه‌ای از کرامت روحی ایشان است.
تعداد اسامی و القاب حضرت معصومه (س)
در منابع تاریخی و ادعیه، برای حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) اسامی و القاب متعددی ذکر شده است. این اسامی هر یک جنبه‌ای از شخصیت والا و صفات اخلاقی ایشان را نشان می‌دهد. برخی از این القاب عبارت‌اند از:
-
فاطمه: نام اصلی ایشان که یادآور مادر بزرگوارشان حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) است.
-
معصومه: لقبی که از عصمت و پاکی ایشان حکایت دارد.
-
کریمه اهل‌بیت: مشهورترین لقب حضرت، بیانگر مقام کرامت ایشان در میان خاندان پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله).
-
طاهره: اشاره به پاکی و طهارت روح و جسم.
-
راضیه و مرضیه: نشان‌دهنده‌ی رضای کامل ایشان به اراده‌ی الهی.
-
برّه: به معنای نیکوکار و خیرخواه.
-
سیده قم: لقبی که مردم قم از سر ارادت به ایشان داده‌اند.
هر یک از این القاب، در متون تاریخی و زیارت‌نامه‌ها، نوری تازه از شناخت این بانو را بر دل مؤمنان می‌تاباند.
مشهورترین لقب حضرت معصومه (س)
در میان تمام القاب و نام‌هایی که برای حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) ذکر شده، لقب «کریمه اهل‌بیت» بیش از همه شهرت یافته است. این لقب نه‌تنها در میان مردم، بلکه در آثار علمی و دینی نیز به‌عنوان عنوان رسمی ایشان شناخته می‌شود.
علما و مراجع تقلید، در آثار خود هنگام اشاره به این بانو از همین عنوان استفاده کرده‌اند. به‌ویژه در میان مردم قم، نام «کریمه اهل‌بیت» با عشق و احترام خاصی بر زبان‌ها جاری است.
نکته‌ی جالب آن‌که، لقب «معصومه» نیز اگرچه از نظر تاریخی در منابع قدیمی کمتر آمده، اما در طول قرن‌ها چنان در میان شیعیان رواج یافته که امروزه نام اصلی ایشان را تحت‌الشعاع قرار داده است.
القاب حضرت معصومه (س) در زیارت‌نامه‌ها
زیارت‌نامه‌ی حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) از زیارت‌نامه‌های منقول از امام رضا (علیه‌السلام) است و از لحاظ سندی و معنوی جایگاهی بسیار والا دارد. در این زیارت‌نامه، امام هشتم با تعبیرات و صفاتی والا از خواهر خود یاد می‌کنند.
در بخشی از زیارت‌نامه آمده است:
«السلام علیکِ یا فاطمة بنت موسی بن جعفر، السلام علیکِ یا بنت ولیّ الله، السلام علیکِ یا أخت ولیّ الله، السلام علیکِ یا عمّة ولیّ الله».
این تعبیرات نشان می‌دهد که حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در میان خاندان ولایت، جایگاهی والا دارد و از او با عنوان «بنت ولی‌الله» و «أخت ولی‌الله» یاد می‌شود. این خود نوعی لقب معنوی است که بیانگر پیوند روحی ایشان با ولایت است.
در بخش دیگری از زیارت‌نامه، زائر از خداوند می‌خواهد که به شفاعت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)، مورد مغفرت قرار گیرد. این بخش از زیارت‌نامه به‌روشنی جایگاه شفاعت و کرامت ایشان را تبیین می‌کند.
القاب حضرت معصومه (س) در میان علما و مردم قم
در میان مردم قم، القاب حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) تنها واژه‌هایی مقدس نیستند، بلکه بخشی از هویت فرهنگی و دینی شهر به شمار می‌آیند.
هر ساله در ایام ولادت یا وفات ایشان، در مراسم‌های مذهبی، مداحان و سخنرانان از لقب‌هایی چون کریمه اهل‌بیت، معصومه، طاهره و سیده قم یاد می‌کنند.
در آثار مکتوب علمای بزرگ نیز این القاب به‌صورت مکرر آمده است. از جمله آیت‌الله مرعشی نجفی در آثار خود تأکید دارد که القاب حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) نشانه‌ی مقام شفاعت او در قیامت است.
به همین سبب، بسیاری از مؤمنان هنگام حاجت گرفتن، به حرم مطهر حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) پناه می‌برند و نام ایشان را با القاب گوناگون می‌خوانند. این نام‌ها، رمز ارتباط عاشقانه‌ی زائر و مزور است.
شناخت لقب حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) تنها آشنایی با چند واژه نیست؛ بلکه دریافتی از مقام معنوی بانویی است که علم، عفاف، شفاعت و کرامت را در وجود خویش جمع کرده است.
هر لقب، پنجره‌ای به سوی شناختی عمیق‌تر از شخصیت ایشان است. از «معصومه» که از پاکی ذاتی‌اش می‌گوید، تا «کریمه اهل‌بیت» که نشان از رحمت و بخشش بی‌پایان او دارد.
در دنیایی که نیاز به الگوهای روشن و پاک داریم، شناخت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) نوری بر مسیر ماست.
یاد حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها)، یاد علم و عطوفت است؛ بانویی که زیارت او، زیارت بهشت شمرده شده است.
منابع پیشنهادی جهت مطالعه
-
بحارالأنوار، علامه مجلسی
-
تاریخ قم، حسن بن محمد قمی
-
کامل‌الزیارات، ابن‌قولویه
-
مفاتیح‌الجنان، شیخ عباس قمی
-
پایگاه اطلاع‌رسانی آستان مقدس حضرت معصومه (س)
-
گفتار آیت‌الله مرعشی نجفی درباره لقب کریمه اهل‌بیت
