هرچه به سیره و سبک زندگی اهلبیت عصمت و طهارت علیهم‌السلام نزدیک‌تر می‌شویم، درس‌های عمیق‌تری از انسانیت، اخلاق و معنویت دریافت می‌کنیم. در میان ستارگان درخشان این خاندان، وجود مقدس حضرت صدیقه کبری، فاطمه زهرا سلام‌الله علیها، نمادی از کمال مطلق و آیینه‌ای تمام‌نما از تربیت نبوی است.
یکی از زیباترین و آموزنده‌ترین جلوه‌های این سیره نورانی، شیوه دلدادگی و مناجات ایشان با پروردگار بود. در روایات معتبر، از جمله کلام گهربار فرزند بزرگوارشان، امام حسن مجتبی علیه‌السلام، به نکته‌ای حیرت‌انگیز برمی‌خوریم که فرمودند: مادرم فاطمه سلام‌الله‌علیها را در شب جمعه در محراب ديدم كه به عبادت ايستاده بود. او همچنان در ركوع بود، تا روشنى بامداد برآمد. شنيدم كه او به مردان و زنان مؤمن دعا مى كرد و آنها را نام مى بُرد و براى آنها فراوان دعا مى كرد در حالى كه براى خود دعايى نمى كرد. گفتم: مادر! چرا همان گونه كه براى ديگران دعا مى كنى براى خود دعا نمى كنى؟ فرمود: فرزندم! نخست همسايه و سپس (اهل) خانه. (دلائل الإمامة : 152 / 65 ، علل الشرائع : 181 / 1 ، كشف الغمّة : 2 / 94)
این پرسش عمیق و تربیتی در ذهن هر مؤمنی نقش می‌بندد که: چرا دخت رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌آله، که خود محور عالم آفرینش است، اولویت دعای شبانه خود را به دیگران اختصاص می‌داد؟ این اقدام، فراتر از یک عادت ساده، نشان‌دهنده یک “اصل ریشه‌ای” در منظومه فکری و روحی حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها است؛ اصلی که نام آن ایثار و اولویت جامعه بر فرد است و می‌تواند چراغ راهی برای روضه‌های خانگی و تک‌تک محافل ما باشد.
در بخش شناخت اهلبیت از ثاقب، ریشه‌های این رفتار آسمانی را کاوش کنیم تا درس بزرگ “فاطمی زیستن” را به درستی بیاموزیم.
الگوی دعای حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها
پس از آشنایی با اصل حدیث شریف “الجار ثم الدار” (اول همسایه، سپس خانه) که از زبان امام مجتبی علیه‌السلام نقل شد، نوبت به تبیین این الگوی آسمانی در سیره عبادی حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها می‌رسد.
دعا و عبادات به هنگام شب
شب‌ها، زمانی برای خلوت روح با خالق است؛ هنگامی که حجاب‌های مادی کنار رفته و ارتباط عمیق‌تر می‌شود. حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها، همچون پدر بزرگوارشان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم، اهل تهجد، عبادت‌های طولانی و مناجات در دل شب بودند. این عبادت نه از سر تکلیف، بلکه از سر عشق و معرفت بود.
روایتی بالاتر از امام حسن علیه‌السلام نقل شد که مادرشان شب جمعه را برای این خلوت برگزیده بودند. انتخاب شب جمعه، که شب ویژه‌ای برای استغفار، عرض حاجت و طلب مغفرت است، اهمیت این عبادت را دوچندان می‌کند.
حضرت زهرا سلام‌الله‌علیها بخشی از شب را به عبادت مشغول می‌شد. آن قدر نمازهای شب او طولانی مي شد و بر روی پاهايش می‌ايستاد که پايش ورم می‌کرد. حسن بصری متوفّای 110 هجری می‌گويد: هيچ کس در ميان امّت از نظر زهد و عبادت و پارسايی از فاطمه سلام‌الله‌علیها والاتر نبود؛ این استقامت در عبادت، نشان از عمق توجه ایشان به جایگاه بندگی دارد و به ما می‌آموزد که اگر می‌خواهیم دعای ما اثربخش باشد، باید پیش از هرچیز، رابطه خود با معبود را مستحکم سازیم.
دعا برای همسایگان و مؤمنان
نقطه اوج و درس بزرگ این روایت، در ترتیب دعاهای حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها نهفته است. ایشان در طول شب و عبادت خود، وقت گران‌بهای خویش را صرف نام بردن و دعا کردن برای مؤمنان می‌کردند. این عمل، جلوه‌ای از عالی‌ترین مراتب ایثار و از خودگذشتگی فاطمی است؛
اولویت‌بندی مومنانه: ایشان با وجود آنکه می‌توانستند ابتدا برای خود و اهل خانه در درگاه خداوند دعا کنند، اولویت را به دیگران دادند. این نشان می‌دهد که در قاموس اهلبیت علیهم‌السلام، دغدغه‌های جامعه و سعادت مؤمنان، مقدم بر نیازهای فردی است.
ایثار در گران‌بهاترین کالا: دعا، وسیله‌ای است برای جلب رحمت و خیر مطلق از سوی پروردگار. حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها گران‌بهاترین کالای عبادی خود، یعنی ساعات خلوت شبانه را، به دیگران بخشیدند و این بالاترین حد سخاوت روحی است.
جامعه ایمانی: تعبیر “الجار ثم الدار” فقط شامل همسایگان نزدیک ایشان نمی‌شد، بلکه به معنای تمام کسانی است که در دایره ایمان و همسایگی ایمانی ایشان واهلبیت علیهم‌السلام قرار داشتند.
این سیره، شاهدی گویا ست که مهم‌ترین دغدغه یک انسان کامل، رفع نیازهای مادی و معنوی جامعه پیرامون خود است. و این مهم‌ترین درسی است که محافل ما، به ویژه روضه‌های خانگی، باید بر محور آن شکل بگیرند:
دغدغه داشتن نسبت به حال و روز دوستان، همسایگان و دیگر مؤمنان.
دعا برای دیگران از دیدگاه آیات و روایات
سیره و روش حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها در اولویت دادن به دعای دیگران (الجار ثم الدار)، ریشه در آموزه‌های کلیدی قرآن کریم و کلام اهلبیت علیهم‌السلام دارد. این عمل نه یک ترجیح شخصی، بلکه یک اصل تربیتی اسلامی است که بر وحدت جامعه ایمانی و احساس مسئولیت متقابل تأکید می‌کند.
جلوه قرآنیِ “اولویتِ غیر”
قرآن کریم، عالی‌ترین مصداق‌های ایثار را در جایی به تصویر می‌کشد که فرد، نیاز دیگری را بر نیاز خود مقدم می‌دارد. این روحیه، تنها منحصر به نیازهای مادی نیست، بلکه شامل نیازهای معنوی نیز می‌شود:
ایثار در انفاق: آیاتی چون “وَيُؤْثِرُونَ عَلَىٰ أَنفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ” (سوره حشر، آیه ۹)، که در شأن اهلبیت علیهم‌السلام و به‌ویژه حضرت علی و حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیهما نازل شده، معیار ایثار را تعیین می‌کند: دیگران را بر خود مقدم داشتن، حتی در زمانی که خود نیازمند هستی.
طلب مغفرت برای مؤمنان: خداوند در قرآن، به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌و‌سلم فرمان می‌دهد که برای مؤمنین و مؤمنات طلب مغفرت کند: “وَاسْتَغْفِرْ لِذَنبِكَ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ” (سوره محمد، آیه ۱۹). این دستور، اهمیت پیوند معنوی و دعا کردن برای یکدیگر را در سطح رهبری جامعه نشان می‌دهد.
جایگاه دعای مؤمن در روایات
در کلام معصومین علیهم‌السلام، دعا برای مؤمنان دارای آثار و فواید عظیمی است که این عمل را از یک رفتار اخلاقی صرف، به یک عمل عبادی با پاداش مضاعف تبدیل می‌کند:
تضمین استجابت برای خود: طبق روایات، کسی که در حق برادر مؤمن خود دعا می‌کند، فرشته‌ای موکّل می‌شود که در پاسخ بگوید: “لَکَ بِمِثلِه” (همانند آن برای تو باد). این بدان معناست که با هر دعایی که فرد برای دیگری می‌کند، خیر آن دعا قطعاً به خود او بازمی‌گردد.
کلید برطرف شدن بلا: در احادیث، تأکید شده است که دعای مؤمن در حق مؤمن، می‌تواند بسیاری از مشکلات و بلاهای فرد دعا کننده و جامعه را دفع کند. این عمل، نشان از اهمیت حفظ سلامت معنوی و مادی کل جامعه ایمانی است.
اوج محبت و همدلی: امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: “إِذَا دَعَا اَلرَّجُلُ لِأَخِيهِ بِظَهْرِ اَلْغَيْبِ نُودِيَ مِنَ اَلْعَرْشِ وَ لَكَ مِائَةُ أَلْفِ ضِعْفِ مِثْلِهِ وَ إِذَا دَعَا لِنَفْسِهِ كَانَتْ لَهُ وَاحِدَةٌ فَمِائَةُ أَلْفٍ مَضْمُونَةٌ خَيْرٌ مِنْ وَاحِدَةٍ لاَ يُدْرَى يُسْتَجَابُ لَهُ أَمْ لاَ ” (چون كسى در غياب برادر خود را دعا كند وى را از فراز عرش ندا دهند كه: و براى تو صد هزار برابر آنچه براى برادر خود خواستى مقرّر است، و چون براى خود دعا كند همان يك چيز كه خواسته است به او داده خواهد شد، بنا بر اين آن صد هزار ضمانت شده از اين يك كه اجابتش معلوم نيست بهتر است. (من لا يحضره الفقيه, جلد۲, صفحه۲۱۲)
بنابراین، سیره حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها در “الجار ثم الدار”، یک تجلی عملی و اوج‌گرفته از آیات ایثار و سفارشات اهلبیت علیهم‌السلام برای حفظ اخوت اسلامی و مسئولیت اجتماعی است.
سخن پایانی
آنچه از سیره نورانی حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها در حدیث شریف “الجار ثم الدار” آموختیم، فراتر از یک الگوی ساده عبادی است؛ این یک منشور عملی برای فاطمی زیستن در عصر حاضر است:
ایثار درونی، شاهکار انسانیت
عبادت شبانه حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها و مقدم داشتن دعای مؤمنان بر دعای شخصی، نشان می‌دهد که عالی‌ترین مرتبه ایثار، فقط در بذل مال و جان خلاصه نمی‌شود، بلکه در بذل توجه روحی و معنوی نیز هست. زمانی که یک انسان کامل در خلوت‌ترین لحظات خود با معبود، باز هم دغدغه دیگران را دارد، یعنی اوج کمال و رهایی از “خودمحوری” را تجربه کرده است؛ “الجار ثم الدار” به ما می‌آموزد که اگر می‌خواهیم دعای ما به هدف اجابت برسد، باید ابتدا زنجیر دغدغه‌های فردی را پاره کرده و برای سعادت جامعه ایمانی و حل مشکلات مؤمنان گام برداریم. این نوع دعا، اخلاص را به اوج می‌رساند و دعاکننده را به مقام انسان کامل نزدیک می‌کند.
این درس بزرگ، رسالت محوری فعالیت‌های مذهبی ما، به‌ویژه در محافل صمیمی و روضه‌های خانگی، را مشخص می‌کند. محفل روضه یا جشن خانگی، تنها مکانی برای اقامه عزاداری یا شادی نیست؛ بلکه مکانی برای تولید دغدغه اجتماعی و تربیت انسان‌های ایثارگر است.
بانیان و میزبانان محترم مجالس جشن و روضه خانگی باید توجه کنند که اولا: دعا را تعمیم دهند و در پایان هر مجلس و مناجات، اولویت دعا را به رفع گرفتاری‌های عمومی، فرج امام عصر عجل‌الله تعالی فرجه الشریف، و حل مشکلات مؤمنان باشد.
دوما: عملیات همسایه محوری را با الهام از حدیث شریف “الجار ثم الدار” شروع کرده و محفل خانگی خود را به کانون رسیدگی به همسایگان نیازمند و رتق‌وفتق امور محله تبدیل کنند.
با این نگرش است که می‌توانیم امیدوار باشیم سبک زندگی فاطمی را از محراب عبادی ایشان، به متن زندگی فردی و اجتماعی خود بیاوریم و مصداق شیعه واقعی شیعیان اهلبیت علیهم‌السلام باشیم؛
فاطمه سلام‌الله‌علیها با یک جمله کوتاه، زیباترین و عمیق‌ترین اصل اخلاقی را به یادگار گذاشت: “اول همسایه، بعد خانه”. بیایید در دعاهایمان و در زندگی‌مان، این اصل زرین را در عمل پیاده کنیم تا شفاعت ایشان در دنیا و آخرت نصیب ما گردد.
