«ختم قرآن» به معنای قرائت یک دوره کامل قرآن کریم از ابتدا تا انتهاست. این عمل یکی از اعمال عبادی بسیار مهم در فرهنگ اسلامی است که در روایات، برای آن فضائل و آثار معنوی و مادی بسیاری برشمرده شده است. این فضائل محدود به قرائت نیست؛ بلکه ختم قرآن، یکی از مهم‌ترین و شایسته‌ترین مواقع برای استجابت و قبولی دعا معرفی شده است. به همین دلیل، در منابع دینی تأکید فراوانی بر قرائت دعاهای خاص پس از اتمام قرائت قرآن وجود دارد.
برخی از دعاهای ختم قرآن ریشۀ روایی و مأثور دارند و مستقیماً از معصومین علیهم‌السلام نقل شده‌اند، و برخی دیگر دعاهایی هستند که با وجود داشتن مضمون زیبا، دعاهای معصومین نیستند (غیرمأثور). این دعاهای تألیفی، توسط اهل علم و معارف اسلامی با اقتباس از مفاهیم عمیق قرآنی و روایی نگاشته شده‌اند. در هر دو صورت، این دعاها دریچه‌هایی از توفیقات الهی را به سوی انسان می‌گشایند.
در میان تمامی دعاهای مأثور، دعای چهل و دوم صحیفه سجادیه، منسوب به امام سجاد علیه‌السلام ، جامع‌ترین و معروف‌ترین دعای ختم قرآن است. این دعا حاوی عالی‌ترین معارف درباره قرآن کریم و جایگاه آن در زندگی فردی و اجتماعی مؤمنان است.
در این بخش از معرفی ادعیه و زیارات ثاقب، به معرفی این دعای شریف، آموزه‌های آن و همچنین ذکر نمونه‌هایی از دیگر دعاهای مأثور و آثار پربرکت ختم قرآن در زندگی می‌پردازیم.
ختم قرآن و آثار آن در برکت زندگی
واژه «ختم» در لغت به معنای رسیدن به پایان هر چیز است و در اصطلاح قرآنی، «ختم قرآن» به معنای قرائت و تلاوت آن از آغاز تا پایان است. البته واژه «ختم» به معنای مُهر نهادن بر چیزی نیز هست و این کلمه برای مُهر (خِتام) نیز به کار رفته است.
خواندن قرآن از ابتدا تا انتها، به صورت فردی یا گروهی، یک عمل عبادی است که در فرهنگ اسلامی برای آن فضائل و آثار معنوی و مادی بسیاری برشمرده شده است. از جمله انگیزه‌های مؤمنان برای این عمل می‌توان به معرفت و شناخت بیشتر، انس با خدا، هدیه به روح اموات، رفع مشکلات زندگی، شفای مریض و… اشاره کرد. همچنین در روایات مختلف، پاداش اعمال دیگر با ثواب ختم قرآن سنجیده شده و ختم قرآن به عنوان یکی از معیارهای ثواب اعمال بیان گشته است.
حکم دعا پس از ختم: خواندن دعای ختم قرآن، مستحب است و در منابع حدیثی، دعاهای متنوعی در این زمینه از پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله و ائمه اطهار علیهم‌السلام نقل شده است.
آداب ختم: ختم قرآن کریم در صورتی از ارزش‌های راستین معنوی برخوردار است که قاری قرآن کریم، به معارف بلند آن دست یافته و آداب قرائت و اصول تجوید را رعایت کند و تا می‌تواند، به معانی و پیام‌های آسمانی توجه کند.
بهترین زمان‌های ختم و استجابت دعا
ختم قرآن کریم توفیقی است که از ناحیه پروردگار نصیب انسان می‌شود و باید قدر این نعمت بزرگ را دانست. با ختم قرآن کریم، دریچه‌هایی از توفیقات الهی به سوی انسان باز می‌شود.
بهترین زمان دعا: یکی از مهم‌ترین آثار ختم قرآن، این است که یکی از مواقع استجابت و قبولی دعا، بعد از ختم قرآن معرفی شده است. از این رو، مؤمن باید در این موقعیت، با دعا به درگاه خداوند، خواستار تداوم این توفیقات شود.
بهترین روزها و ماه‌ها: روزهای عرفه، جمعه، دوشنبه و پنج‌شنبه، به ترتیب، بهترین روزها برای ختم قرآن کریم هستند. همچنین دهه پایان ماه رمضان و دهه اوّل ذی‌الحجه، بهترین دهه‌ها و ماه رمضان، بهترین و با ارزش‌ترین ماه برای ختم قرآن کریم است [خرمشاهی، دانشنامة قرآن و قرآن پژوهی، جلد ۱، صفحه ۹۸۰].
معروف‌ترین دعاهای ختم قرآن به همراه ترجمه
دعای ختم قرآن از امام سجاد علیه‌السلام در صحیفه سجادیه
دعای چهل و دوم صحیفه سجادیه، به دلیل جامعیت و دربرگیری عالی‌ترین معارف قرآنی، معروف‌ترین و جامع‌ترین دعای ختم قرآن است که در ۲۲ فراز تنظیم شده است.
آغاز دعا:
«اللَّهُمَّ إِنَّکَ أَعَنْتَنِی عَلَى خَتْمِ کِتَابِکَ الَّذِی أَنْزَلْتَهُ نُوراً…»
ترجمه آغازین: بار خدایا تو مرا بر به پایان رساندن تلاوت کتابت که روشنگر راه حیاتش نازل کردی یاری دادی، و آن را بر هر کتاب نازل شده از جانب خود گواه و شاهد قرار دادی. صحیفة کاملة سجادیة، صفحه ۲۲۴.
دعای ختم قرآن اللهم ارحمنی بالقرآن
این دعا، منسوب به پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله است و ایشان پس از ختم قرآن آن را می‌خواندند:
«اللَّهُمَّ ارحَمنی بِالقُرآنِ وَ اجعَلهُ لی إماماً. و هُدىً و رَحمَةً، اللَّهُمَّ ذَکِّرنی مِنهُ ما نَسیتُ، و عَلِّمنی مِنهُ ما جَهِلتُ، وَ ارزُقنی تِلاوَتَهُ آناءَ اللَّیلِ و أطرافَ النَّهارِ، وَ اجعَلهُ حُجَّةً لی یا رَبَّ العالَمین» [العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة، ص ۲۲ – ۲۳].
ترجمه: «خدایا! به حقّ قرآن، بر من رحم کن، و آن را براى من پیشوا و راهنما و رحمت قرار ده. خدایا! آنچه را که از آن فراموش کرده‌ام، به یادم آور، و آنچه را که از آن نمی‌دانم، به من بیاموز، و تلاوتش را در اوقات شب و روز، روزی‌ام فرما، و آن‌را برایم حجّت قرار ده، اى پروردگار جهانیان!».
دعای ختم قرآن از امام صادق علیه‌السلام
روایت شده که امام صادق علیه‌السلام پس از قرائت قرآن مجید این دعا را می‌خواند:
اللّٰهُمَّ إِنِّى قَدْ قَرَأْتُ مَا قَضَيْتَ مِنْ كِتابِكَ الَّذِى أَنْزَلْتَهُ عَلَىٰ نَبِيِّكَ الصَّادِقِ صَلَّى اللّٰهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ، فَلَكَ الْحَمْدُ رَبَّنا . اللّٰهُمَّ اجْعَلْنِى مِمَّنْ يُحِلُّ حَلالَهُ، وَيُحَرِّمُ حَرامَهُ، وَيُؤْمِنُ بِمُحْكَمِهِ وَمُتَشابِهِهِ، وَاجْعَلْهُ لِى أُنْساً فِى قَبْرِى، وَأُنْساً فِى حَشْرِى، وَاجْعَلْنِى مِمَّنْ تُرْقِيهِ بِكُلِّ آيَةٍ قَرَأَها دَرَجَةً فِى أَعْلَىٰ عِلِّيِّينَ، آمِينَ رَبَّ الْعالَمِينَ.
ترجمه: خدایا آنچه را از کتابت دستور داده بودی خواندم، کتابی که بر پیامبر راستگویت (درود خدا بر او و خاندانش) نازل کردی، پس سپاس شایسته‌ی توست ای پروردگار؛ خدایا مرا از کسانی قرار ده که حلالش را حلال و حرامش را حرام می‌شمارند، به محکم و متشابهش ایمان می‌آورند و آن را مونس در قبر و قیامتم گردان و مرا از کسانی قرار ده که او را به هر آیه‌ای که می‌خواند در برترین جایگاه بهشت بالا بری، آمین ای پروردگار جهانیان.
دعای ختم قرآن از امام علی علیه‌السلام
پیامبر خدا صلیاللهعلیهوآله به امیر مؤمنان علی علیه‌السلام دستور داد که هنگام ختم قرآن، این دعا را بخواند:
نتیجه گیری
ختم قرآن کریم یک سنت عبادی ریشه‌دار در فرهنگ اسلامی است که صرفاً به اتمام قرائت ظاهری محدود نمی‌شود، بلکه دروازه‌ای برای ورود به عالم علم، حکمت، و رحمت الهی است.
دعاهای مأثور، به‌ویژه دعای جامع امام سجاد علیه‌السلام در صحیفه سجادیه، نشان‌دهنده اهمیت این عمل در نزد معصومین علیهم‌السلام هستند. آموزه‌های این دعاها بر آن است که قاری قرآن، صرفاً طالب ثواب اخروی نباشد.
ختم قرآن و قرائت دعای پس از آن، از جمله اعمالی است که دریچه‌های توفیقات الهی را به سوی انسان باز می‌کند و یکی از مناسب‌ترین و شایسته‌ترین اوقات برای استجابت دعاست. لذا، مؤمن با بهره‌گیری از این عمل در بهترین ایام و ساعات (مانند ماه رمضان، روز جمعه، دوشنبه و پنج‌شنبه)، به دنبال آن است که این عمل الهی، هم موجب برکت و فراخی در زندگی دنیوی (مانند ازدیاد روزی، کسب خلق خوش) شود و هم وسیله‌ای برای امنیت از عذاب و فوز به رضوان الهی در قیامت باشد.
به این ترتیب، «ختم قرآن» نه پایان راه، بلکه آغاز مسیر جدیدی از انس با کلام وحی و کسب برکات مادی و معنوی در تمام ابعاد زندگی است.
