با گذشت قرنها از واقعهٔ کربلا، نام حضرت امّالبنین سلاماللهعلیها همواره در کنار شکوه و دلاوری فرزند بزرگوارشان، حضرت ابوالفضل العباس علیهالسلام، بر زبانها جاری بوده است. این پیوند عاطفی و معنوی چنان عمیق است که در بسیاری از منابع و روایتهای مردمی، مقام امّالبنین سلاماللهعلیها در سایهٔ عظمت فرزندی قرار گرفته که پرچمدار ایمان و وفاداری در تاریخ شد. امّا حقیقت آن است که شخصیت این بانوی بزرگوار، تنها به نقش مادریِ قمر بنیهاشم محدود نمیشود؛ بلکه خود، برخوردار از فضائل اخلاقی، معرفتی و ایمانی است که کمتر دربارهٔ آنها سخن گفته شده و بسیاری از آن در لابهلای روایتهای تاریخی مغفول مانده است.
بازخوانی این وجوه کمتر شناختهشده نهتنها ما را با مقام حقیقی امّالبنین سلاماللهعلیها آشنا میسازد، بلکه جایگاه او را بهعنوان بانویی مؤمنه، بصیر، وفادار به ولایت و صاحب نقش مؤثر در تربیت نسلِ حسینی روشنتر میکند. درک این ابعاد مغفول، تصویری جامعتر از جایگاه معنوی وی ارائه میدهد و نشان میدهد که چگونه این بانوی نورانی، پیش از آنکه مادر قمر بنیهاشم باشد، خود صاحب معرفت، وقار و کرامت الهی است. این نوشتار کوششی است برای زدودن غبار غفلت از این فضائل و دعوتی برای نگاهی دوباره به مقام پنهان و کمتر گفتهشدهٔ حضرت امّالبنین سلاماللهعلیها.
در این بخش از اعتقادات شیعه در مجله ثاقب همراه ما باشید، تا بهواسطهٔ گزارشها و تأملات تاریخی و اخلاقى، گوشههایی از مقام پنهانِ مادرِ قمرِ بنیهاشم را بهتر بشناسیم.
معرفت عمیق حضرت امّالبنینسلاماللهعلیها به مقام اهلبیت علیهمالسلام
یکی از ابعاد مهم و کمتر مطرحشده در شخصیت حضرت امّالبنینسلاماللهعلیها، معرفت ژرف و آگاهانهی ایشان نسبت به جایگاه امیرالمؤمنینعلیهالسلام و حقیقت ولایت است؛ معرفتی که از ایشان بانویی ساخت که نهتنها همسر امام، بلکه یار ولایت و فهمکنندهی رسالت الهی خانوادهی نبوت بود.
شناخت ویژه از جایگاه امیرالمؤمنینعلیهالسلام
خاندان بنیکلاب که امّالبنینسلاماللهعلیها از آن برخاست، به شجاعت، اصالت، وفاداری و هوشمندی مشهور بود؛ اما در میان آنان، شخصیت فاطمه کلابیه جایگاهی ممتاز داشت. منابع تاریخی نشان میدهد که او نهتنها نسب شریف و تربیت اصیل داشت، بلکه از همان آغاز با معرفت قلبی به امیرالمؤمنینعلیهالسلام نگاه میکرد؛ شناختی که فراتر از احترام اجتماعی یا هیبت قبیلهای بود. او میدانست که علیعلیهالسلام تنها یک رهبر سیاسی یا یک قهرمان عرب نیست؛ بلکه وصیّ رسولالله و حجّت خدا بر زمین است. همین معرفت بود که رفتار او را از همان لحظه ورود به خانه ولایت، رنگ دیگری بخشید.
انتخاب آگاهانه زندگی در خانه ولایت
ازدواج امّالبنینسلاماللهعلیها با امیرالمؤمنینعلیهالسلام، یک انتخاب معمولی نبود. او کاملاً آگاه بود که قدم گذاشتن در این خانه یعنی قبول مسئولیتی الهی. میدانست همسر مردی میشود که سراسر زندگیش با جهاد و عدالت و مظلومیت گره خورده است؛ خانهای که هنوز غم فاطمهزهراسلاماللهعلیها بر آن سنگینی میکرد و چهار کودک یتیم در آن چشم به راه مادری مهربان بودند. اما او نهتنها از این مسئولیت رویگردان نشد، بلکه با آگاهی و آمادگی روحی وارد خانه شد تا همسرِ یاور ولایت باشد و مادرِ فرزندانی که در مسیر ولایت تربیت میشوند.
در منابع، نقل شده است که هنگامی که پیشنهاد ازدواج مطرح شد، امّالبنینسلاماللهعلیها با کمال تواضع گفت:
«شرط من آن است که پس از ورود به خانهی امیرالمؤمنینعلیهالسلام، مرا به نام “فاطمه” صدا نزنید؛ مبادا یاد بانوی دو عالم فاطمهزهراسلاماللهعلیها در دل فرزندان ایشان اندوهی تازه پدید آورد.»
این رفتار، نشانه بصیرت و معرفت دقیق او به جایگاه صدیقه طاهرهسلاماللهعلیها و توجه به حساسیتهای ولایت بود؛ رفتاری که از هر زنی ساخته نبود.
روایاتی از بصیرت و معرفت ایشان
تاریخ، شواهد و نقلهای فراوانی از بصیرت نافذ امّالبنینسلاماللهعلیها ثبت کرده است. روایاتی وجود دارد که نشان میدهد آن بانو، پیش از آنکه فرزندانش به دنیا بیایند، میدانست که آن پاکان در مسیر ولایت و یاری حسینبنعلیعلیهماالسلام به شهادت خواهند رسید. او بارها گفته بود:
«من فرزندانم را برای حسینعلیهالسلام میخواهم، نه برای خودم.»
این درک از آینده، تنها نشانه مادرانه نبود؛ نشانه شناخت مقام امام و فهم رسالت تاریخی کربلا بود. او از آغاز میدانست که آیندهای سرشار از خون و پیام در پیش است و باید فرزندانی تربیت کند که قامتشان برای سربازی حسینعلیهالسلام ساخته شده باشد.
به همین دلیل، هرچه در توان داشت در مسیر ولایت قرار داد: قلبش، تربیتش، عاطفهاش و حتی آینده فرزندانش را. این معرفت عمیق است که نام او را در کنار همسرش علیعلیهالسلام و فرزندش عباسعلیهالسلام جاودانه کرد.
مقام معنوی و جایگاه روحانی حضرت امّالبنینسلاماللهعلیها
جایگاه معنوی حضرت امّالبنینسلاماللهعلیها از جمله ابعادی است که در سایه شهرت عظیم فرزندشان حضرت ابوالفضلالعباسعلیهالسلام کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با اینحال، بزرگان دین، عالمان ریشهدار و اهل سیر و سلوک در طول تاریخ، بارها از مقام روحانی و عظمت باطنی این بانوی بزرگوار سخن گفته و آن را بهگونهای توصیف کردهاند که نشان میدهد امّالبنینسلاماللهعلیها تنها «مادر قمر بنیهاشم» نیست، بلکه خود، صاحب مقامی عظیم در بندگی، معرفت، اخلاص و ولایتپذیری است.
نقلهایی از علما و بزرگان درباره عظمت معنوی ایشان
در میان عالمان شیعه، احترام و اعتقاد قلبی نسبت به مقام باطنی امّالبنینسلاماللهعلیها بسیار گسترده است. نقلها و تجربههای معنوی متعددی از مراجع تقلید، علما، خطبا و اهل مکاشفه وجود دارد که همگی از روح بزرگ، اخلاص ناب و تقرب ویژه ایشان نزد خداوند حکایت میکند.
برخی از بزرگان، همچون آیتاللهالعظمی شاهرودیرحمةالله، بارها گفتهاند که در گرفتاریها به حضرت امّالبنینسلاماللهعلیها توسل کرده و بهواسطه او گشایش و حاجت یافتهاند. این اعتقاد تنها یک تجربه شخصی نیست؛ بلکه از صفای باطن، صدق نیت و اخلاص کمنظیر آن بانو سرچشمه میگیرد که دستگیری از نیازمندان و توجه به گرفتاران، تجلی طبیعی مقام معنوی اوست.
حتی برخی از بزرگان، در حالات مکاشفه، از زبان حضرت ابوالفضلالعباسعلیهالسلام نقل کردهاند که «به مادرم امّالبنینسلاماللهعلیها متوسل شوید». این بیان، نشان میدهد که حتی فرزند او که صاحب مقامی بیمانند است، به عظمت روحانی مادر خویش اذعان دارد؛ و این از برجستهترین شواهد مقام معنوی آن بانوست.
کرامتهای منتسب به امّالبنین سلاماللهعلیها
کرامتهای متعدد منتسب به امّالبنینسلاماللهعلیها از جمله دلایل برجسته مقام معنوی ایشان است. در مناطق مختلف شیعی، بهویژه ایران، عراق، لبنان و شبهقاره، صدها روایت معتبر شفاهی و مکتوب از گشایش مشکلات، شفای بیماران و برآوردهشدن حاجات با توسل به این بانوی بزرگوار نقل شده است.
این کرامتها، افزون بر بُعد مردمی، پشتوانهای علمی نیز دارند: بسیاری از آنان از سوی عالمان بزرگ و شخصیتهای مورد اعتماد دینی نقل شدهاند؛ افرادی که به آسانی سخن از کرامت نمیگویند و تنها در برابر یقین، نقل میکنند.
چنین کرامتهایی، علاوه بر ارزش تاریخی و اعتقادی، نشاندهنده روحی بلند، جایگاهی مقرب و نقشی الهی برای امّالبنینسلاماللهعلیهاست؛ نقشی که در آن، دعاهای ایشان مورد اجابت الهی قرار میگیرد و دلهای دردمند به دست او آرام میگیرد.
چرا امّالبنین سلاماللهعلیها پناهگاه حاجات بانوان شناخته شدهاند؟
در میان زنان شیعه، نام امّالبنینسلاماللهعلیها با امید، آرامش و برآوردهشدن حاجات گره خورده است. اما این محبوبیت نهتنها یک احساس عمومی، بلکه ریشههای معرفتی و تاریخی جدی دارد.
نخست اینکه ایشان بانویی هستند که تمام عمر خود را در مسیر ولایت، وفاداری، تربیت الهی و ایثار مادرانه گذراند. بانویی که چهار فرزند رشید خود را تقدیم امام حسینعلیهالسلام کرد، خود را «خدمتکار فرزندان زهراسلاماللهعلیها» میدانست و پس از عاشورا، پیامآور حقیقت و صبر شد. این مقام روحانی، دلهای زنان مؤمن را به سوی او جذب میکند.
دوم اینکه تجربههای معنوی دختران، مادران و بانوان شیعه نشان داده است که امّالبنینسلاماللهعلیها در گرفتاریهای خانوادگی، مسائل عاطفی، مشکلات فرزندآوری و مصائب زنانه، دستگیر و پناهدهنده است. این تجربهها، بهمرور تبدیل به یک سنت دینی و فرهنگی شده و بانوان، او را «پناه بیپناهان» و «امید دلهای شکسته» میدانند.
سوم معرفی ایشان توسط فرزندشان حضرت عباسعلیهالسلام – در برخی نقلها – بهعنوان بانویی دارای مقام شفاعت و جایگاه مقرب، موجب شد که مردم به توسل به ایشان اطمینان قلبی پیدا کنند.
در مجموع، امّالبنینسلاماللهعلیها در ذهن و دل شیعیان، بهویژه زنان، بانوی کرامت، مادر مهربان، واسطهی رحمت و پناهگاه گرفتاران شناخته شدهاند؛ جایگاهی که ریشه در عظمت معنوی و نورانیت باطنی ایشان دارد و در طول نسلها تثبیت شده است.
