اگر تابهحال در ایام فاطمیه دنبال تاریخ دقیق شهادت بانوی دو عالم حضرتزهراسلاماللهعلیها گشته باشید، احتمالاً شما هم با همان پرسشی روبهرو شدهاید که تقریباً همهٔ ما حداقل یکبار تجربهاش کردهایم: بالاخره ۷۵ روز بعد از رحلت پیامبر درست است یا ۹۵ روز؟ خب این اختلاف فقط یک بحث تقویمی خشک و بیاثر نیست؛ پشت آن، تاریخنگاری، شیوهٔ نقل روایات، حافظهٔ جمعی شیعه و حتی برنامهریزی فرهنگی و هیئتی ما قرار دارد. خیلیها وقتی برای اولینبار با این تفاوت مواجه میشوند، ناخودآگاه فکر میکنند «نکند این اختلاف با میلاد حضرتزهرا ارتباط داشته باشد»؛ درحالیکه تفاوت میلاد حضرتزهرا در روایت موضوع دیگری است و بحث اصلی اختلاف ۷۵ و ۹۵ روز، مربوط به تاریخ شهادت است. همین یکی از نقاطی است که اگر توضیح روشن و قابلفهم داده نشود، ذهنها را درگیر میکند.
از سوی دیگر، ماجرای این اختلاف فقط برای پژوهشگران نیست؛ برای خانوادهای که میخواهد روز زن را جشن بگیرد، برای مادری که میخواهد به بچههایش توضیح بدهد چرا امسال جشن دیرتر گرفته میشود، برای هیئتی که باید بین فاطمیه اول و دوم برنامهریزی کند، و حتی برای زوجی که درست وسط این ایام مراسم عقد دارند، کاملاً کاربردی است.
خیلی وقتها مردم در چنین شرایطی میپرسند: «خب ما چی کار کنیم؟ کِی عزا بگیریم؟ کِی جشن بگیریم؟ اصلاً چرا دوتاست؟» و معمولاً جوابهایی که میشنوند یا خیلی مختصر است، یا خیلی علمی و سنگین.
این بخش از مجله اعیاد ثاقب، برای همین نوشته شده:
برای اینکه یک بار برای همیشه، ماجرای اختلاف ۷۵ روز و ۹۵ روز در تاریخ شهادت حضرتزهراسلاماللهعلیها را روشن، قابلفهم و کاربردی توضیح دهد؛
برای اینکه بدانیم میلاد حضرتزهرا بر اساس منابع معتبر چه روزی است، و این وسط «تفاوت میلاد حضرت زهرا در روایت» دقیقاً به چه معناست؛
و برای اینکه آخر سر به یک راهحل عملی برسیم: چه تاریخی را برای جشن بگیریم، در کدام بازه عزادار باشیم، و چطور برنامههای دینی خانه و مسجد را تنظیم کنیم بدون اینکه احساس کنیم اشتباه کردهایم.
اختلاف ۷۵ روز و ۹۵ روز دقیقاً درباره چه چیزی است
وقتی از اختلافِ ۷۵ و ۹۵ روز سخن گفته میشود، مقصود دو تاریخ متفاوت برای شهادت حضرتزهراسلاماللهعلیها است، نه میلاد ایشان. منشأ این تفاوت، دو دسته روایت تاریخی و حدیثی است که از همان قرون نخستین در منابع شیعه نقل شده و هرکدام فاصلهٔ زمانی متفاوتی را میان رحلت پیامبراکرمصلیاللهعلیهوآله و شهادت دخترشان گزارش کردهاند. این اختلاف ناشی از ضعف دینداری راویان یا اختلافهای مکتبی نیست؛ بلکه نتیجهٔ طبیعی تفاوت نقلها، شرایط تاریخی، و فضای سیاسیِ پس از رحلت رسولخداست. در آن دوره، ثبت و ضبط دقیق تاریخهای روزانه با دشواریهای جدّی روبهرو بود؛ از جمله کمبودن منابع مکتوب، شیوهٔ نگارش بدون اِعراب و نقطه در نسخههای اولیه، و نبود نظام تقویمی یکدست که همگی در شکلگیری اختلاف تاریخی نقش داشتهاند.
به بیان ساده، ماجرای این اختلاف چنین است: گروهی از روایات میگویند ۷۵ روز بعد از رحلت پیامبر، حضرتزهراسلاماللهعلیها به شهادت رسیدند؛ و گروهی دیگر روایت میکنند که این بانو ۹۵ روز پس از رحلت پدر به شهادت رسیدند. همین دو نقل، بعدها سبب شد که شیعه در طول تاریخ دو بازهٔ عزاداری مرتبط با این مصیبت را پاس بدارد: فاطمیهٔ اول و فاطمیهٔ دوم.
حال این دو روایت دقیقاً چه میگویند؟
روایت هفتاد و پنج روز بعد از رحلت پیامبر چه میگوید؟
روایت مشهور ۷۵ روز، یکی از نقلهای معتبر شیعه است که در منابع قدیمی، از جمله «کافی» شیخ کلینی و دیگر کتابهای حدیثی ما آمده است. در این روایت، امام صادق علیهالسلام میفرمایند که حضرتزهرا سلاماللهعلیها هفتاد و پنج روز بعد از رحلت پیامبر از دنیا رفتند.
اگر این ۷۵ روز را بر تقویم قمری محاسبه کنیم، تاریخ شهادت تقریباً به ۱۳ تا ۱۵ جمادیالاول میرسد؛ تاریخی که بهعنوان فاطمیهٔ اول شناخته میشود.
در بسیاری از شهرها و کشورهای شیعی، همین بازه از دیرباز محور روضهها بوده است. حتی برخی هیئتها و علما معتقدند این تاریخ به اصل روایی نزدیکتر است؛ زیرا سند روایت امام صادقعلیهالسلام استوارتر دانسته شده و با برخی شواهد تاریخی و نقلی نیز سازگار است.
این نقل، پایهٔ همان چیزی است که امروز از آن با عنوان «دههٔ اول فاطمیه» یاد میکنیم؛ یعنی روضهها و مراسمهایی که معمولاً از ۱۰ جمادیالاول تا حدود ۲۰ این ماه برگزار میشود، با تأکید ویژه بر ۱۳ تا ۱۵ جمادیالاول.
به زبان ساده:
فاطمیهٔ اول = روایت ۷۵ روز = ۱۳–۱۵ جمادیالاول.
روایت نود و پنج روز و شکلگیری فاطمیه دوم
در کنار روایت ۷۵ روز، دستهای دیگر از نقلها در منابع شیعه و حتی برخی منابع اهل سنت وجود دارد که تاریخ ۹۵ روز پس از رحلت پیامبر را گزارش میکنند. این محاسبه، زمان شهادت حضرتزهراسلاماللهعلیها را به حدود ۳ جمادیالثانی میرساند.
این تاریخ، محور فاطمیهٔ دوم است؛ دورهای که امروز در ایران، عراق و بسیاری از جوامع شیعی پررنگتر و گستردهتر برگزار میشود. به همین علت، بسیاری از مردم وقتی میگویند «ایام فاطمیه»، غالباً همین دههٔ دوم را در ذهن دارند؛ یعنی مراسمهایی که از ۱ تا ۱۰ جمادیالثانی برگزار میشود.
علت اینکه فاطمیهٔ دوم تا این اندازه برجسته شده، فقط «تقویم» نیست؛ بلکه این بازه در طول تاریخ بیشتر توسط خطبا، محدثان و هیئتها مورد توجه قرار گرفته و عملاً در حافظهٔ مذهبی جامعه تثبیت شده است.
به تعبیر برخی بزرگان، این اختلاف شاید لطفی الهی باشد تا یاد حضرتزهرا سلاماللهعلیها در دو مقطع از سال احیا شود و دلدادگان آن بانو لحظات بیشتری به ذکر مصیبت و فضائل ایشان بپردازند.
به زبان ساده:
فاطمیهٔ دوم = روایت ۹۵ روز = ۳ جمادیالثانی.
چرا در منابع حدیثی و تاریخی چند تاریخ برای شهادت آمده است؟
وقتی سراغ منابع قدیمی میرویم، طبیعی است که با چند تاریخ متفاوت روبهرو شویم. این تفاوت نه بهخاطر ضعف راویان و نه بهخاطر اختلافات مذهبی است؛ بلکه نتیجهٔ مجموعهای از شرایط تاریخی و عملی است که بر ثبتِ دقیق وقایع اثر گذاشته است.
نخست اینکه ثبت تاریخها در صدر اسلام مانند امروز نظاممند نبود. بسیاری از رخدادها ابتدا بهصورت شفاهی نقل میشد و بعدها در کتابها نوشته شد. همین فاصلهٔ زمانی میان حادثه و نگارش، باعث تفاوت در عددها و جزئیات شده است.
دوم اینکه باید توجه داشته باشیم خط عربی در آن دوره بدون نقطه و اعراب بود. این نکته ظاهراً ساده، اما واقعاً مهم است؛ چون تشخیص عددها در نسخهبرداریها بسیار سختتر از امروز بود. برای نمونه، در خط بدون نقطه، واژهٔ «سبعون» (هفتاد) و «تسعون» (نود) بسیار شبیه بودند. کافی بود ناسخی یک کلمه را کمی بد بخواند تا «۷۵» تبدیل به «۹۵» شود یا برعکس. بخشی از اختلاف موجود دربارهٔ تاریخ شهادت حضرتزهراسلاماللهعلیها نیز از همین ویژگی خط کهن ناشی میشود.
سوم اینکه فضای سیاسی و اجتماعی پس از رحلت پیامبر آرام و معمولی نبود. بسیاری از وقایع، از جمله مسائل مربوط به حضرتزهراسلاماللهعلیها، در فضایی رخ داد که ثبت جزئیات تاریخی در اولویت جامعه نبود؛ یا حتی در برخی موارد، بهدلایل اجتماعی و سیاسی، با احتیاط و کمگویی نقل میشد.
به اینها اضافه کنید که محدثان در شهرهای مختلف بر اساس نسخههایی که در اختیار داشتند روایت میکردند؛ طبیعی بود که گاهی جزئیات متفاوت گزارش شود. به همین دلیل، امروز با دو تاریخ معتبر (۷۵ و ۹۵ روز) مواجه هستیم که هر دو، جایگاه و ارزش خود را در سنت شیعی پیدا کردهاند و قرنهاست در قالب فاطمیهٔ اول و دوم گرامی داشته میشوند.
میلاد حضرتفاطمهزهراسلاماللهعلیها چه روزی است بر اساس منابع معتبر
در میان منابع معتبر شیعه، تاریخ بیستم جمادیالثانی بهعنوان روز میلاد حضرتفاطمهزهراسلاماللهعلیها شهرت و استقرار یافته است. این تاریخ، علاوه بر آنکه در آثار قدیم شیعه گزارش شده، در تقویمهای رسمی حوزه و مراکز دینی نیز پذیرفته شده و امروزه مبنای مراسم و مناسبتهای مذهبی قرار دارد.
شیخطوسی در مصباحالمتهجد ـ که از کهنترین و معتبرترین منابع دعا و مناسک شیعی است ـ روز بیستم جمادیالثانی را بهعنوان روز ولادت حضرتزهراسلاماللهعلیها یاد کرده است (مصباحالمتهجد، ص ۷۶۳).
همچنین شیخصدوق در عللالشرایع و امالی به این تاریخ اشاره دارد و گزارشهای تاریخی متعددی از قرون نخستین، همین روز را تأیید میکنند.
بنابراین، مبنای مشهور و مورد اعتماد میان فقها، مورّخان و تقویمهای معتبر شیعی، ولادت حضرتفاطمهزهرا سلاماللهعلیها در بیستم جمادیالثانی است؛ و همین تاریخ در ادبیات دینی معاصر، برنامههای رسمی، مناسبتهای فرهنگی، و آیینهای مذهبی بهصورت گسترده پذیرفته شده است.
اجماع تقویمهای شیعی روی بیستم جمادی الثانی
در منابع معتبر شیعی، تاریخ ولادت حضرتزهراسلاماللهعلیها بهصورت گسترده و تقریباً یکصدا، بیستمِ جمادیالثانی دانسته شده است. این تاریخ هم در آثار قدیم عالمان بزرگ شیعه و هم در پژوهشهای معاصر و در تقویمهای رسمی حوزههای علمیه و مراکز دینی تثبیت شده است.
شیخ طوسی در مصباح المتهجّد، از عالمان بزرگ قرن پنجم، هنگام ذکر اعمال ماه جمادیالثانی، ولادت حضرتزهراسلاماللهعلیها را در روز بیستم ثبت میکند و عملاً یکی از قدیمترین مستندات شیعی برای این تاریخ را ارائه میدهد.
در آثار مرجعشناختی و پژوهشی جدید، مانند دانشنامههای معتبر شیعی (از جمله دانشنامهٔ جهان اسلام و دانشنامهٔ امامعلیعلیهالسلام)، این تاریخ بهعنوان دیدگاه مشهور و پذیرفتهشدهٔ محققان ذکر شده است.
تقویمهای رسمی شیعه ــ از جمله تقویمهای منتشرشده توسط مؤسسهٔ ژئوفیزیک دانشگاه تهران، مرکز تقویم مؤسسهٔ قمالمقدّسه، و دفتر مراجع تقلید ــ همگی بیستم جمادیالثانی را بهعنوان «میلاد حضرتزهراسلاماللهعلیها» ثبت میکنند. این امر نشان میدهد که این تاریخ در فضای علمی و دینی امروز نیز مورد اعتماد و اتّکای نهادهای رسمی است.
بنابراین، گرچه دربارهٔ سال تولد احتمالات مختلفی مطرح شده است، اما در تعیین روز ماه، اجماع شیعی بر همان بیستمِ جمادیالثانی است و این تاریخ ستون ثابت تقویمهای مذهبی شیعه بهشمار میرود.
جمع بندی و یک توصیه برای دل آرام
در پایان، مهمترین نکتهای که باید به آن توجه کرد این است که اختلاف ۷۵ و ۹۵ روز درباره شهادت حضرتزهرا سلاماللهعلیها هرگز به معنای سردرگمی در ایمان یا تضعیف شأن آن بانوی بزرگ نیست. این اختلاف ناشی از تفاوت نقلها، شرایط تاریخی، و شیوه نگارش و ثبت اطلاعات در قرون نخستین است. همانطور که در مقدمه اشاره شد، تفاوت میلاد حضرت زهرا در روایت نیز موضوعی مشابه است که نشان میدهد تاریخگذاری دقیق با جزئیات عددی در آن زمان کار سادهای نبوده است.
با این حال، اجماع شیعی بر میلاد حضرتزهرا سلاماللهعلیها در بیستم جمادیالثانی بهعنوان روز جشن و روز زن و روز مادر در ایران، معیار عملی و قابل اتکا برای برنامهریزیهای فرهنگی و خانوادگی است.
راستش، خیلیها دقیقاً همینجا گیج میشوند؛ اما اگر شما هم مثل من دلتان نمیخواهد هیچ احتمالی را از دست بدهید، کافی است روی اجماع منابع معتبر و تقویمهای رسمی شیعی تمرکز کنید و از آن بهعنوان راهنمای برنامههای معنوی و خانوادگی استفاده کنید.
یک توصیه آرامبخش هم برای دل خودتان: تمرکز بر یادگیری، محبت و تجلیل از شخصیت حضرتزهرا سلاماللهعلیها، مهمتر از وسواس روی اختلاف تاریخی است. حتی اگر جزئیات روز دقیقاً روشن نباشد، یاد و راه او همیشه راهنمای زندگی خواهد بود.
✨ میخواهید مراسم جشن میلاد حضرتزهراسلاماللهعلیها و روز مادر را ثبت کنید؟
همین حالا عدد ۲۵ را به سرشماره ۳۰۰۰۱۴۲۱ ارسال کنید و برنامهٔ خود را ثبت نمائید.
💌 فرصت را از دست ندهید و در بزرگداشت بانوی بزرگ اهلبیت شریک شوید!
