در اینجا به بررسی اقسام سه گانه قلب در کلام امام محمد باقر علیه السلام می پردازیم:
امام باقر عليه السلام مى‌فرمايند:
«إنَّ الْقلب‌ها ثَلاثَةٌ: قلبٌ مَنكوسٌ لا يَعِي شَيْئاً مِن الخَيْرِ وهو قلْبُ الكافرِ، وقلْبٌ فِيهِ نُكْتَةٌ سَوداءٌ والخَيْرُ والشَّرُّ فيه يَعتَلِجانِ فَأيُّهُما كانَتْ مِنهُ غَلَبَ عليهِ، وقَلْبٌ مَفْتُوحٌ فيهِ مَصابِيحٌ تَزْهَرُ لا يُطَفَى‌ءُ نُورهُ إلى يومِ القيامةِ وَهُوَ قَلْبُ المُؤْمِنِ
بدرستى كه دل‌ها سه گونه است: دلى كه واژگون است، كه هيچ خيرى در آن نيست و آن دل كافر است. و دلى كه در آن نقطه سياه وجود دارد، در اين دل خوبى و بدى با يكديگر مى‌ستيزند و هر كدام نيرومندتر بود بر ديگرى چيره مى‌گردد، و دلى گشاده كه در آن چراغى مى‌درخشد، نورش تا روز قيامت خاموش نمى‌شود و آن دل مؤمن است».[۱]
شرح حدیث:
در قرآن و روايات تعبيرات گوناگونى در مورد عقل و فكر و روح انسان شده است؛ يكى از اين تعبيرات در مورد عقل، قلب است و قلب دو معنا دارد: يكى قلب جسمانى، ويكى هم قلب روحانى؛ قلب جسمانى همين تلمبه‌اى است كه در وسط سينه انسان است وخون را به‌تمام اعضاى انسان مى‌رساند و اما قلب روحانى همان عقل است. قلب در قرآن در مفهوم عقل و روح خيلى استعمال شده است.
عقل از ريشه «عِقال» است، همان پابندى كه بر شتر مى‌زنند تا حركت نكند و عقل را از اين جهت عقل گفتند چون انسان را از زشتى‌ها باز مى‌دارد.
به اين علت به عقل، قلب هم مى‌گويند چون كه
يَتَقَلَّبُ مِن حَالٍ إلى حَالٍ
است؛ يعنى دائماً در حال دگرگونى است، مثل قلب جسمانى كه دائماً در حال تغيير است؛ لذا اگر يك دقيقه از كار بيفتد، عمر انسان به پايان مى‌رسد.
در روايات هم كلمه قلب زياد به كار رفته است از جمله همين روايت كه قلب‌هاى انسان‌ها را به سه گونه تقسيم مى‌كند:
بعضى از مردم قلبشان مانند ظرف وارونه است كه چيزى از سعادت و خير و انوار الهى در آن جاى نمى‌گيرد حتّى اگر پاى منبر رسول خداو ائمّه عليهم السلام هم بنشيند فايده ندارد. يكى از مهمترين عواملى كه باعث مى‌شود قلب انسان وارونه شود و بميرد، انس به گناه است و گناه روى گناه كه رسول خدا فرمود:
«الذَّنْبُ عَلى الذَنْبٍ»[۲]
يعنى گناه روى گناه دل را مى‌ميراند و دل مرده دلى وارونه است.
بعضى از مردم قلبشان بر اثر گناه سياه مى‌شود كه هر گناهى نقطه سياهى است در قلب كه اگر توبه كند پاك مى‌شود و اگر گناه ادامه پيدا كند اين نقطه وسيع مى‌شود و تمام قلب را مى‌پوشاند كه قرآن مى‌فرمايد: «وَأَحاطَتْ بِهِ خَطيئَتُهُ»؛ و آثار گناه، سراسر وجودشان را بپوشاند».[۳]
اين گونه افراد گاهى به سمت خير هستند و گاهى به سمت شرّ كه هر كدام از خير و شر كه نيرومندتر باشد بر ديگرى غلبه پيدا مى‌كند.
بعضى از مردم قلبشان گشاده و باز است نور خدا در آن مى‌درخشد و حقايق را درك مى‌كند و بر سر دوراهى مى‌تواند تصميم بگيرد.
مهم اين است كه انسان بتواند در زندگى خود به اين مرحله برسد كه اين نياز
به عمل مستمر و راز و نياز و ترك گناه و تهذيب نفس دارد. اميدواريم خداوند توفيق اين كار را به همه ما عنايت فرمايد. ان شاء اللَّه.
پی نوشت ها:
[۱] محجة البيضاء، ج ۵، ص ۲۲
[۲] خصال، ص ۲۲۸
[۳] سوره بقره، آيه ۸۱
