شگفتی‌های پزشکی قرآن

بیماری و سلامت

از بدو خلقت بشر با انسان عجین بوده و با آن آشنا می‌باشد، به همین سبب انسان همواره برای درمان و دست یافتن به دارو تلاش می‌کرده است. انبیاء نیز به مسأله طبابت اهتمام خاصی داشتند (مقدسی، آفرینش و تاریخ، 1419) و برای آن ارزش قائل بودند؛ (مجلسی، محمدتقی، بحار الانوار، 6666) حتی اقدامات حضرت‌ عیسی(علیه السلام) در امر طبابت، اعجازآفرین بود. (کافی،128) در متون مقدس پیشینیان به امر سلامت اهمیت می‌دادند. قرآن حکیم که رسالت اصلی خود را در هدایت بشر به سوی کمال خلاصه و سلامت و پرورش روح را در قالب اخلاق و اعتقاد و احکام اشاره کرده (بقره 185) به سلامت جسم که مقدمه سلامت روح است توجه کامل داشته است، (آیات بهداشت تغذیه، جسم، جنسی، روان…) زیرا که نبود سلامتی، انسان را از مسیر تعالی روح باز می‌دارد. مطالب پزشکی که در قرآن مطرح شده دارای اعجاز و شگفتی است، در حالی که عقول بشر در آن زمان از کشف آن عاجز و در این زمان از شگفتی آن متعجب است. آنچه در این مسائل انسان را به تعجب وا می‌دارد آن است که قوانین و مقرارات قرآن با نظم طبیعت و سلامت جسم و روح انسان همگون است، به این معنا که نمی‌توان در قرآن مسأله‌ای یافت که با سلامت انسان در تضاد باشد.

مفهوم‌شناسی

طب در لغت به معناي درمان جسم و جان (قاموس المحيط،196؛ ابن منظور، لسان العرب، ابن منظور،1554) آمده و در اصل به معناي )علم به شيء و مهارت در آن( است و به شخص از آن جهت که در عمل خود حاذق و ماهر است، طبيب مي‌گويند. (فراهیدی، العين، فراهيدي، 7407؛ ابن فارس، مقاييس اللغة، 3407) با توجه به تعريف لغوي به نظر مي‌رسد واژه )طب( براي درمان جسم و روح و روان انسان به کار مي‌رود.
پزشکي در فارسي به معناي دانش مداواي بيماران است. (عمید، حسن، فرهنگ فارسي عميد، دهخدا، لغت نامه دهخدا؛ انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، ذيل واژه پزشکي) از اين تعريف استفاده مي‌شود که واژه پزشکي براي درمان بيماري‌هاي جسم و روح و روان به کار مي‌رود.

اعجاز از ماده عجز به معنای ناتوان ساختن در کاری است که کسی قادر به انجام آن نیست (لسان العرب، ذیل ماده عجز).

اعجاز پزشکی به این معناست که مطلبی طبی در قرآن آمده و سالیان بعد اسرار نهفته آن کشف شده است و مردم عصر نزول نیز از آن اطلاعی نداشتند. قطعا کسی که بشر را خلق و قرآن را نازل کرده به تمام جوانب آن آشنایی دارد و به اسرار آن آگاهست. (قُلْ أَنْزَلَهُ الَّذي يَعْلَمُ السِّرَّ فِي السَّماواتِ وَالْأَرْض)؛ بگو: كسى آن (قرآن) را فرو فرستاده كه راز “ها” را در آسمان‏ها و زمين مى‏داند (فرقان 6).
شگفتی پزشکی عبارت است: از آموزه‌های طبی که در قرآن آمده ولی در عصر نزول برای اکثر مردم روشن نبوده، بلکه خلاف دیدگاه مشهور پزشکان آن عصر بوده است و بعد از نزول قرآن صحت آن مطالب کشف شده است ولی قبل از قرآن به صورت غیر مشهور مطرح بوده است.

پیشینه

ادعای اعجاز و شگفتی‌های پزشکی قرآن با نزول آن گره خورده است، زیرا معجزه قرآن علاوه بر فصاحت و بلاغت، به محتوای علمی آن که بشر عصر نزول از اسرار آن عاجز بود نیز بر می‌گردد که این موضوع حتی در احادیث گاه با عنوان شگفتی از آن یاد شده است، به عنوان مثال امام علی(علیه السلام) درباره آناتومی بدن می‌فرماید: اعْجَبُوا لِهَذَا الْإِنْسَانِ يَنْظُرُ بِشَحْمٍ وَيَتَکلَّمُ بِلَحْمٍ وَ يَسْمَعُ بِعَظْمٍ وَيَتَنَفَّسُ مِنْ خَرْمٍ؛ (نهج‌البلاغه، حکمت 8) از ويژگي‌هاي انسان در شگفتي مي‌مانيد که با پاره‌اي مي‌نگرد و با گوشت سخن مي‌گويد و با )استخوان( مي‌شنود و از شکافي نفس مي‌کشد!!

کتاب توحید مفضل که برگرفته از آیات و وحی می‌باشد نمونه بارزی از اشارات امام صادق(علیه السلام) به شگفتی‌ها و اعجاز پزشکی قرآن است.

کتاب‌های زیادی در این حوزه به طبع رسیده که کتاب عيون‌الانباء في طبقات الاطباء، تالیف ابن ابي‌اصبيعه ـ ترجمه نجم آبادي ـ به معرفی آنها پرداخته است. می‌بایست گفت که مصریان در عرصه تحقیق در اعجاز طبی قرآن سرآمد هستند. در عصر کنونی و با رشد طب و کشفیات تازه و همسوئی آن با قرآن، نظر محققین زیادی را جذب کرده و کتاب‌های متعددی به چاپ رسیده است که برخی از آنها عبارتند از: اعجاز قرآن از نظر علوم‌امروزی، نیازمند شیرازی؛ اسلام و طب جدید، اسماعیل پاشا؛ من علم الطب‌القرآن، عدنان؛ پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رضایی اصفهانی؛ شگفتی‌های پزشکی در قرآن، حسن‌رضا رضایی و… .

مفاهیم طبی در قرآن

1) شفاء

واژه شفاء بكسر (ش) بمعنى صحّت و سلامت است. (لسان‌العرب، ذیل واژه شفی؛ قاموس، ‏459) در مفردات نیز آمده است: الشفاء من المرض (راغب اصفهانی، مفردات، ذیل واژه شفی) شفاء، یعنی رسيدن به كنار سلامتى. واژه شفاء شش مرتبه در قرآن مطرح شده است که در برخی از آیات به بعد روحی اشاره دارد مانند: (وَشِفاءٌ لِما فِي الصُّدُورِ) (يونس57) (ما هُوَ شِفاءٌ وَرَحْمَةٌ لِلْمُؤْمِنينَ) (اسراء82) (هُدىً وَشِفاءٌ) (فصلت44) (وَيَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنينَ) (توبه14) و در برخی دیگر از آیات به شفاء جسمی نظر دارد: (فيهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ) (نحل69)  (وَإِذا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفينِ) (شعراء 80).

2) مرض

واژه مَرَض بيمارى، یعنی خارج شدن حالت مزاج انسان از اعتدال كه ويژه انسان است. (راغب اصفهانی، مفردات، لسان العرب، ذیل واژه مرض) و بیش از 23 مرتبه در قرآن تکرار شده است. بيمارى يا مرض دو گونه است: یکی بيمارى جسمى می باشد، چنان كه در برخی از آیات ـ ده آیه ـ به بیماری جسمی اشاره دارد مانند: (بقره184،185،196؛ نساء43،102؛ مائده6؛نور61؛ مزمل20).
این واژه در آیات زیر برای بیماری جسمی به کار رفته است: (وَلا عَلَى الْمَرِيضِ حَرَجٌ‏) (فتح 17) و (وَلا عَلَى الْمَرْضى) ‏(توبه 91).

استعمال دیگر این کلمه در بيماري‌هايى مانند: رذيلت و هرزگى، نادانى، ترس، بخل و حسد، نفاق و دورویى و… است که از صفات اخلاقى مذموم می‌باشند، مانند: (فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً) (بقره 10) (أَفِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَمِ ارْتابُوا) (نور50 و ر.ک: توبه 125).

واژه مسقیم نیز به معنای بیماری‌ای که در بدن مستقر شده (مصطفوی، حسن، التحقیق، ذیل واژه سقم و راغب‌اصفهانی،‌مفردات، همان) استعمال می‌شود و اکثراً درباره بیماری جسمی و حاد به کار می‌رود که در قرآن دو مرتبه ذکر است: (فَقالَ إِنِّي سَقيمٌ) (صافات89) (فَنَبَذْناهُ بِالْعَراءِ وَهُوَ سَقيمٌ) (صافات145).

3) درد

در قرآن واژه الیم که به معنای درد شدّید است به مفهوم درد در قیامت اشاره شده است. (راغب، مفردات، ذیل واژه الم): (لِلْكافِرِينَ عَذابٌ أَلِيمٌ) (بقره 104) در مفردات و قاموس و اقرب الموارد، (ذیل واژه الم) اليم را به معنى اسم فاعل (مؤلم = درد آور) گرفته‏اند ولى بهتر است گفته شود که صفت مشبهه است مثل شريف که دلالت بر دوام و ثبوت دارد، چرا که عذاب اخروى با این واژه توصيف شده است، پس عذاب اليم يعنى عذاب دردناك دائم. این كلمه 72 بار در قرآن آمده است.

بسامد آيات پزشکی

بدن انسان اندام‌هاي گوناگوني دارد كه خداوند در آفرينش تن آدمي آنها را تدبير كرده و براي هر يك فوايد و كاركردهايي ويژه نهاده است. (فخر رازی، تفسير الكبير، 191). از بين اندام‌ها و اعضای بدن، قرآن به موادي اشاره كرده است كه مهم‌ترين آن‌ها عبارتند از: مغز (آل‌عمران191؛ سبأ 46؛ …)؛ انگشتان (بقره 19)؛ خون (بقره 30)؛ سرانگشتان (آل‌عمران 119)؛ پوست (نساء 56)؛ گردن (نساء 92)؛ آرنج (مائده 6)؛ دست و پا (مائده 22)؛ بيني، چشم، گوش، دندان (مائده 45)؛ پيشاني‌ (توبه 35)؛ سر (يوسف 36)؛ دهان (رعد 14)؛ ريش (طه94)؛ اندام تناسلي (انبياء91)؛ گوشت، استخوان (حج5)؛ قلب (قصص10؛ احزاب 10)؛ حنجره (احزاب 10)؛ دو طرف پيشاني (صافّات 103)؛ روده (محمد 15)؛ رگ گردن (ق 16)؛ شكم (نجم 32)؛ ترقوه (قيامت 26)؛ ساق (قيامت 29)؛ صورت (مطففين 24)؛ زبان (بلد 6)؛ لب‌ها (بلد9) و… علاوه بر آن‌ها به برخی از دستگاه‌های بدن اشاره دارد مانند: رحم و مراحل جنین‌شناسی (مومنون 12ـ14)؛ طریقه به دست آمدن شیر (نحل 66) و … .

اشارات پزشکی در قرآن

الف. مراحل آفرينش انسان

1. آفرینش انسان از خاک

قرآن در بعضي از آيات، آفرينش حضرت آدم(علیه السلام) را از خاك و در بعضي ديگر خلقت تمام بشر را از خاك مي‌داند. به عنوان مثال در آیه 6 سوره‌ سجده مي‌فرمايد: (وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طينٍ)‏؛ آفرینش انسان را از گِل آغاز کرد. هم‌چنین در آیات دیگر خلقت تمام انسان‌ها را از خاک می‌داند (وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طينٍ)؛ (مومنون 12؛ حج 5؛ غافر 67) و به یقین انسان را از چکیده‌ای از گل آفریدیم، اما در آیه 59 از سوره آل‌عمران، به آفرینش حضرت آدم(علیه السلام) از خاک اشاره دارد، نه همه انسان‌ها.
در بعضی از آیات از آفرينش انسان با تراب (إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ تُرابٍ)، (حج 5)، (غافر67) و در برخی دیگر از واژه طین ياد شده است.
طین به معنی خاک آميخته با آب، یا خاک مرطوب است.از آیه‌ (إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طينٍ لازِبٍ)؛ (صافات 11) ما آن‌ها را از گل چسبنده آفریدیم استفاده می‌شود که طین آميخته‌اي از آب و گل است که حالت چسبندگی دارد. اين واژه در قرآن 8 مرتبه و به صورت نکره درباره خلقت انسان آمده است که به معناي گل مخصوص است.

تراب به معنی خاک است که در معناي مسکنة و خضوع هم آمده است. ترب الرجل یعنی فقیر شد (از شدت فقر خاک نشین شد). قرآن 6 بار از تراب به صورت نکره، براي خلقت انسان استفاده كرده است. (مصطفوی، التحقیق؛ راغب اصفهانی، مفردات؛ ابن‌ منظور، لسان‌العرب؛ قرشی، قاموس قرآن، ذیل ماده طین و تراب).

درباره آفرينش حضرت آدم(علیه السلام) از خاک، تمامی مسلمانان و ادیان مختلف و قائلان به ثبات انواع (رضایی، حسن رضا، جهان‌شناسی‌85 ـ105) اتفاق نظر دارند، اما سخن در اين است که خلقت بشر بعد از آن حضرت چگونه بود؟

گرچه بعضی این گونه توجیه می‌کنند که آیات در بیان واسطه‌هاست، یعنی انسان‌ها با واسطه آدم از خاک آفریده شدند. (مصباح‌یزدی، محمد تقی، معارف قرآن330)، اما مفسران دیگر با کمک دانش جدید دریافته‌اند که بنیان ساختمانی وجود انسان، از خاک است. تحقیقات نشان داده است که اگر جسم انسان به اصل خود برگردانده شود، شباهت زیادی به یک معدن کوچک خواهد داشت که از ترکیب حدود 22 عنصر تشکیل یافته است.

همان‌گونه که گفته شد، بعضی از مفسران آیات را در بيان واسطه‌ها می‌دانند، (مشکینی، تکامل در قرآن55) ولی با نگاه بیولوژیک و زيست‌شناسانه، نقش عناصر خاک در ايجاد و بقای انسان انکارناپذير است، چنان‌که بدن انسان به صورت معدن کوچک تصورپذير است. عناصر موجود در خاک از راه مواد غذایی با منشأ نباتی یا حیوانی یا محلول در آبی که از منابع زیرزمینی یا جاری به دست می‌آید، به بدن انسان راه می‌یابد. (ر.ك: دكتر دياب، عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن77 ـ 75؛ شیرازی، قرآن و طبيعت53 ـ 52؛ كريمي يزدي، مرتضی، شگفتي‌هاي پزشكي در قرآن19 ـ 16؛ رضایی، حسن رضا، شگفتی‌های پزشکی در قرآن، ص 30) .

با وجود اختلاف نظر در خلقت انسان از خاک و رابطه خاک با انسان می‌توان آن را با توجه به نظر اکثر دانشمندان، شگفتی قرآن برشمرد.

2 . آفرینش انسان از آب

یکی از مطالب شگفت ‌انگیز قرآن این است که آفرينش موجودات زنده حتی انسان را از آب می‌داند. آب در بعضی از آیات به صورت مطلق آمده است مانند: (و جعلنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَيْ‏ءٍ حَيٍّ)؛ (انبیاء30؛ نور45) و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم و در بعضی دیگر به آفرينش انسان از مطلق آب اشاره می‌کند، مانند: (وَهُوَ الَّذي خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً)؛ (فرقان 54)؛ و اوست کسی که از آب بشری آفرید و او را نسبی و دامادی قرار داد. در آیات دیگر به آب با ويژگي مخصوص اشاره شده است، مانند: (مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهينٍ)؛ (سجده8؛ مرسلات20) )از چکیده آب پست(، (خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ) (طارق 6)؛ )از آب جهنده.
در میان دانشمندان برای خلقت انسان از آب دو دیدگاه وجود دارد:

الف) منظور این است که آب بیشترین ماده تشکیل دهنده بدن انسان است، حتی حیات همه موجودات زنده ـ گیاهان و حیوانات ـ به آب بستگی دارد. آفرینش حضرت آدم(علیه السلام) نیز از )طین(؛ (مخلوطی از آب و گل) بود. (مكارم شيرازي، ناصر، تفسیر نمونه، 17126).

بیان دیگر این نظریه این است که حدود حجم بدن را آب تشکیل می‌دهد و کاهش سریع آن با حیات منافات دارد. در شرایط معمولی نیز کل مواد مورد نیاز بدن از طریق خون به سلول‌های بدن می‌رسد و حدود 60٪ حجم خون را پلاسما تشکیل می‌دهد که بيشتر از آب تشکیل شده است و در صورت بروز کم‌آبی،‌ حرکت گلبول‌هاي قرمز و مواد غذایی مختل می‌گردد. حتی اگر خون‌رساني به يك عضو قطع شود، باعث نابودي آن عضو و به اصطلاح مردمي )سکته( () مي‌شود، لذا وابستگی حیات کلّیه موجودات از جمله انسان به آب، قطعي است.

ب) مقصود این است که انسان از منی و نطفه آفريده شده است. شاهد اين ديدگاه آیات ذیل می باشد: (فَجَعَلَهُ نَسَباً وَصِهْراً)؛ (فرقان 54) )او را نسبی و دامادی قرار داد و (ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهينٍ)؛ (سجده 8).

جعل در آیات به معنی آفرینش و نسل به معنی فرزندان و نوه‌ها در تمام مراحل است و )سلاله( در اصل به معنی عصاره و فشرده خالص هر چیز است که منظور از آن در این آیه، نطفه آدمی است که در حقیقت عصاره کل وجود او می‌باشد. (مكارم شيرازي، ناصر، تفسیر نمونه، 17126؛ ر.ک: بوکايی، مقایسه‌ای بین تورات، انجیل، قرآن و علم 25؛ رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 2445 ـ 437).

نتیجه: آیاتی که آفرينش انسان‌ها را به صورت مطلق از آب می‌دانند، با دیدگاه اوّل مطابقت دارند و علم نیز انگشت صحت بر آن می‌گذارد و آیات گروه دوم گوياي اين هستند که آفرينش انسان از آب منی می‌باشد که در هر دو صورت جزء شگفتی‌های علمی قرآن شمرد می‌شود.

3. نطفه؛ منشاء پیدایش انسان

قرآن در تبیین مراحل آفرينش انسان، نطفه را یکی از عوامل خلقت می‌داند. شایسته است برای آشنایی بیشتر پیرامون این واژه به تفسیر و لغت مراجعه نموده و دستاورد آن را با علم تجربی مقایسه نمود.

نطفه از نطف به معنای چکیدن همراه با صاف شدن و کم کم بودن می‌باشد؛ (راغب اصفهانی، مفردات، ذیل ماده نطف) اما در اقرب الموارد آمده است: نطفه چه کم باشد چه زیاد، نطفه نامیده می‌شود. (اقرب‌الموارد، ذیل ماده نطف) در کتاب العین، علاوه بر بیان موارد فوق، نطفه را به قطره آب تشبیه کرده است: تشبیهاً بقطرة الماء و عرب برای شبی که در آن قطره قطره باران ببارد لیلة نطوف می‌گوید، اما جوهری قائل است: اگر جمع نطفه، نَطّاف باشد، به معنای آب صاف و اگر نُطَف باشد، به معنای ماء الرجل می‌آید. (به نقل از: ابن‌منظور، لسان‌العرب، ذیل ماده نطف) مرحوم طبرسی در این باره می‌نویسد: نطفه به معنای آب کم از مذکر یا مونث است و هر آب صاف را نطفه مي‌گویند. و‌ راجع به (نطفة امشاج) می‌نويسد: اصل نطفه به معنای آب کم است که گاهی به آب زیاد نیز اطلاق می‌شود. (طبرسي، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، ذيل آیه 5 سوره حج).

اگر نطفه به معنای آب کم باشد، مقصود اين است که انسان از آب کم آفریده شده و اين گوياي اعجاز و قدرت الهی است. اگر به معنای آب صاف شده باشد، یعنی نطفه، چکیده و صاف شده وجود انسان است. مؤید این نظریه نکره بودن نطفه در 11 آیه از آیات قرآن است که نشان از صاف شده و چکیده بدن دارد.

با توجه به کتاب‌های لغت و کاربرد نطفه در روایات (نهج‌البلاغه، خ 59) و عرف مردم، به نظر مي‌رسد نطفه به معنای چکیده آب کم و عصاره وجود انسان مي‌باشد و شامل زن و مرد می‌باشد. در مواردی هم به آب زیاد اطلاق شده است و در اصطلاح نیز عبارت است از آنچه از مردان یا زنان برای لقاح و تشکیل جنین خارج می‌شود. (ر.ک: رضایی‌ اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 2469).

نطفه ترکیبی از نطفه مرد (اسپرم)، با نطفه زن (اوول) است. اسپرم‌ها، کرمک‌هایی بسیار کوچک و ذره‌بینی‌اند که در هر مرتبه انزال 2 تا 500 میلیون اسپرم وجود دارد. (پاك‌نژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر،1241؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسيرنمونه، 25334) یافته‌های جنسی انسان شامل 48 عدد کروموزم می‌باشد که هرکدام از ذرات متعددی به نام ژن ترکیب یافته‌اند. این ژن‌ها نقش مهمی در ساختمان سلّول زنده دارند و بعضی از این ذرات بسیار ریز حاصل حالات و صفات پدر و مادر است. (شیرازی، گذشته و آینده جهان 57).

واژه نطفه با الف و لام یک مرتبه (ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَة) (مؤمنون14) و بدون الف و لام 11 مرتبه در قرآن آمده است. از این موارد بعضی به مطلق نطفه، (نحل4؛ حج5) اشاره دارند و به همین مضمون است: (غافر67؛ کهف37) برخی آیات هم به مخلوط نطفه زن و مرد ـ امشاج؛ آمیخته ـ دلالت دارند مثل: ( انسان2).

و برخی دیگر هم به منی ـ نطفه‌ای که خارج می‌شود و در رحم می‌ریزد (نجم46) اشاره دارند.

بيشتر صاحب‌نظران كنوني (سحابی، یدالله، خلقت‌‌ انسان147؛ رضایی اصفهانی، محمدعلی، پژوهشي در اعجاز علمي‌ قرآن 481؛ زمانی، مصطفی، پيشگويي‌هاي علمي قرآن 117. طباطبایی، محمدحسین، الميزان، 20209؛ پاک نژاد، رضا، اولين دانشگاه و آخرين پيامبر،1244) معتقدند: امشاج به معناي مخلوط شدن نطفه مرد و زن است و طبيعتاً به دليل اين آميختگي، صفات پدر و مادر، منتقل می‌شوند ـ كه به واسطه 48 عامل وراثت که هر عامل، انتقال دهنده بين ده هزار تا صد هزار نشانه و اطلاعات مخصوص، می‌‌باشند. این اطلاعات عبارت است از عناصر انسان كه متراكم است؛ آميختگي رنگ‌هاي نطفه و… است، چون همه آن‌ها در نطفه جمع شده است.

نتیجه: با توجه به معنای لغوی نطفه ـ عصاره و چکیده ـ و از طرف دیگر اثبات علمی این نکته که صفات پدر و مادر به صورت فشرده و عصاره از نطفه منتقل می‌شود، می‌توان برداشت اعجاز از آیات الهی کرد.

4. آفرینش انسان از منی

بعضی دیگر از آيات قرآن، منشاء آفرینش انسان را منی می دانند، مانند:
(وَأَنَّهُ خَلَقَ الزَّوْجَيْنِ الذَّكَرَ وَالْأُنْثى‏ مِنْ نُطْفَةٍ إِذا تُمْنى)‏: (نجم، آيات 46ـ45؛ واقعه 59 ـ 58 و قیامت37) و هم اوست که دو نوع می‌آفریند: نر و ماده از نطفه‌ای چون فرو ریخته شود.
منی بر وزن فلس به معنی تقدیر و اندازه‌گیری است. منی لک المانی؛ اندازه‌گیر برای تو اندازه‌گیری کرد. به مرگ منیه مي‌گویند، چون مقدر و اندازه‌گیری شده است. تمنی نیز به معنی آرزو کردنِ در ذهن است. به نطفه نيز منی می‌گویند، چون با قدرت خداوند اندازه‌گیری‌ شده است. راغب اصفهانی، مفردات؛ ابن فارس، مقاییس‌اللغة؛ قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، ذیل ماده )منی() در اصطلاح نيز به مایعی که از مردان هنگام آمیزش یا انزال خارج می‌شود، منی می‌گویند.

منی از جمله مواد آلی حیوانی و ازتی می‌باشد که مثل خون سریع فاسد مي‌شود؛ کانون جذب میکروب‌ها است؛ تغییر رنگ مي‌دهد و از عصاره هر بيست گرم خون، یک گرم منی تولید می‌گردد.

یک قطره منی حاوی 200 تا 300 میلیون اسپرماتوزئید است. گاهی به نطفه مرد کرمک گفته می‌شود. کرمک‌ها درازند و طول آن‌ها 10 تا 100 مو (هر مو یک میلیونم متر) می‌باشد. سر و گردن و دم بسیار متحرکي دارند که با آن در هر ثانیه 14تا 23 میکرون حرکت مي‌كنند. اسپرم‌ها فقط 300 تا 500 عدد به ناحیه باروری می‌رسند كه تنها یکی برای باروری مورد نیاز است. (ر.ک: لانگمن، توماس، رویان‌شناسی لانگمن، ترجمه دکتر بهادری و شکور30؛ پاک‌نژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، 1241؛ دیاب، عبدالحمید وقرقوز، طب در قرآن81؛ گذشته و آینده جهان 56؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 22241).

نتیجه: قرآن منشاء آفرینش انسان را آب، نطفه،‌ منی و‌ خاک می‌داند. از سويي می‌توان گفت یکی از مصداق‌هاي آب، نطفه و منی است. همان منی که با سه لفظ بیان شده است و هر کدام گوشه‌ای از اسرار علمی آفرينش انسان را به نمایش می گذارند و از اشارات علمی قرآن به حساب می‌آیند.

5. علقه، مرحله دیگر خلقت

واژه (علق)شش بار (علق1-2؛ حج5؛ مومنون14؛ غافر67 ؛ قيامت38) در پنج آيه به صورت‌هاي مختلف به كار رفته است. همچنين سوره‌اي به نام علق نازل شده است. به اتفاق بيشتر مفسران (ر.ك: مكارم‌‌ شيرازي، ناصر، تفسير نمونه،27153) 5 آيه‌ اول سوره علق نخستين آياتي است كه در غار حرا بر پيامبر اسلام(صلی الله علیه) نازل شد.

علق جمع عَلَقَه و در اصل به معناي چيزي است كه به چيز بالاتر آويزان شود. كاربرد آن در خون بسته، زالو، خون منعقد كه در اثر رطوبت به هر چيز مي‌چسبد، كرم سياه كه به عضو آدمي مي‌چسبد و خون را مي‌مكد و… مي‌باشد. (مصطفوی، حسن، التحقيق في كلمات قرآن‌كريم، اصفهاني، راغب، مفردات، ذيل ماده علق؛ ر.ك: قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، ذيل ماده علق پس مي‌توان گفت در مواردي كه علق به كار رفته چسبندگي و آويزان بودن لحاظ شده است.

(علق)همان خون بسته‌اي است كه از تركيب اسپرم مرد با اوول زن حاصل و به رحم زن داخل مي‌شود و خود را به آن آويزان مي‌كند. پس از پيوستن نطفه مرد به تخمك زن، تكثير سلّولي آغاز مي‌شود و به صورت يك توده‌ سلّولي كه به شكل توت است در مي‌آيد (در اصطلاح به آن مرولا گويند) و در رحم لانه‌ مي‌گزيند، يعني سلول‌هاي تغذيه كننده به درون لايه مخاطي رحم نفوذ مي‌كنند و به آن آويزان (نه كاملاً چسبيده به رحم) مي‌شوند. قرآن اين مطلب را با واژة زيباي (علق)بيان كرده است. (دكتر دياب عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن، ترجمه چراغي86).

اگر واژه (علق)را به معناي خون بسته بپذيريم، مي‌توان تناسب آن را با موارد كاربردش اين‌گونه بيان كرد:

1. چسبنده بودن آن (مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه،27156).کرمی كه براي مكيدن خون به بدن مي‌چسبد؛

2. آويزان شدن آن به جداره رحم؛

3. شباهت به زالو (زالو هر بار مي‌تواند به اندازه يك فنجان قهوه، خون انسان يا حيوان را بمكد) نطفه در رحم، زالو وار به رحم مي‌چسبد و از خون تغذيه مي‌كند. (نجفی، گودرز، مطالب شگفت‌انگيز قرآن 99) همچنين در وجه تشبيه به زالو گفته‌اند كه در مرحله ايجاد جنين، از هر دو ماده‌اي به نام هپارين ترشح مي‌شود تا اينكه خون در موضع منعقد نشود و تغذيه‌پذير باشد. (دكتر پاك‌نژاد، اولين پيامبر آخرين دانشگاه، 11110) دیگر آن که شكل علقه مانند زالو است و اين حالت در چهار هفته اول ادامه دارد. (اسماعيل پاشا، دكتر عبدالعزيز، اسلام و طب جديد يا معجزات علمي قرآن، ترجمة سيد غلامرضا سعيدي 182) خلاصه آنکه با توجه به ديدگاه دانشمندان، مفسران و اهل لغت، (علق)به معناي خون بسته“1” آويزان به رحم است، بويژه آنكه اين مرحله از آفرينش انسان را در علم جنين‌شناسي جديد، واسطه‌ بين نطفه و مضغه (گوشت شدن) مي‌شمارند، يعني اين خون بسته حدود 24 ساعت به جدار رحم آويزان مي‌ماند و از خون آن تغذيه مي‌كند. “2”

نتیجه: با توجه به محدودیت علم پزشكي در 14 قرن پيش، مسأله‌ مذكور را مي‌توان از اعجاز علمي قرآن دانست كه بعد از 14 قرن كشف شده است.

6. مضغه مرحله بعدی خلقت

قرآن کریم در مراحل آفرينش انسان پس از نطفه و علقه، مرحله‌ )مضغه( را مطرح می‌سازد. از مضغه سه بار در قرآن ياد شده است.
خداوند در سوره حج می‌فرماید: (ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ مِنْ مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَغَيْرِ مُخَلَّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُم)‏؛ سپس از “خون بسته‏” آويزان، سپس از (چيزى شبيه) گوشت جويده شده، شكل يافته = متمايز و شكل نيافته = غير متمايز آفريديم؛ تا براى شما روشن سازيم كه خدا بر انجام رستاخيز تواناست(. (مؤمنون14؛ حج5)

واژه‌ مضغه در لغت به معنای غذا و یا گوشت جویده شده است، به عبارت دیگر به قطعه‌ای از گوشت گفته مي‌شود که گويا جویده شده است. (مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، 11124).

جنین انسان از هنگام لقاح تخمک و کرمک تا لحظه جايگزيني در رحم 6 روز در راه است، سپس در رحم تا چهارده روز به صورت آویزک (علق) به رشد خود ادامه می‌دهد و از هفته سوم بارداری با چشم غیرمسلح به صورت گوشت جویده شده ديده مي‌شود. گذراندن دوره تمایز لایه‌های زاینده (مضغه) تا ماه سوم بارداری ادامه مي‌يابد، (رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، 2498، به‌نقل از: لانگمن، رویان‌شناسی پزشکی38)، اما این مضغه همیشه یک حالت ندارد و مراحل و حالات گوناگونی را طي مي‌كند. قرآن از اين تحول با عنوان مخلقه و غیرمخلقه ياد مي‌كند، البته مفسران دیدگاه‌های مختلفی درباره این دو تعبیر دارند، از جمله:

1. جنین کامل‌ یا ناقص‌الخلقه باشد. (مکارم‌ شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 1424)؛

2. مقصود از مخلقه، مرحله تصویر جنین است. (مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن338؛ طباطبایی، محمد حسین، المیزان في تفسير القرآن، 14344)؛

3. مخلقه، همان مضغه شکل یافته و متمایز است. (ر.ک: دکتر دیاب، عبد الحمید و قرقوز، طب در قرآن 87) و … .
تعبیر بسیار زیبا و شگفت‌انگیز قرآن (مضغه، مخلقه و غیرمخلقه، حج‌ 5) با یافته‌های پزشکی جدید هماهنگ است و جنین را در این دوره (هفته سوم به بعد) به صورت گوشت کوبیده معرفي می‌کند و اشاره‌ای لطیف به تمایز لایه‌های سه گانه: (اکتودرم = لایه خارجی؛ مزودرم = لایه میانی؛ آندودرم = لایه داخلی) دارد. تعبیر قرآنیِ مخلقه ـ که به معنای ایجاد چیزی با کیفیتی خاص و خصوصیاتی معین است ـ خود نوعي رازگویی و اعجاز علمی است.
نتیجه: از مجموع نظرات استفاده می‌شود که )مخلقه و غیرمخلقه( صفت )مضغه( است، به این معنی كه در برخی از اقسام مضغه، مقدرات و کیفیت خصوصیات کامل است و در اقسام دیگر کامل نیست. (ر.ک: رضایی اصفهانی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن 500) و این خود یکی از شگفتی‌های قرآن به شمار می‌آید.

7. مرحله تشکیل استخوان و گوشت

قرآن بعد از بیان مرحله )مضغه= گوشت جویده( به مرحله دیگری اشاره مي‌كند و مي‌فرمايد: (فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا الْعِظامَ لَحْماً)؛ )و گوشت جويده شده را به صورت استخوان‏هايى آفريديم و بر استخوان‏ها گوشتى پوشانديم(. (مؤمنون14)

برای آشنايي بهتر با مرحله استخوان‌بندی جنین، لازم است مرحله پوشاندن گوشت نیز توضيح داده شود.

آیه بالا بیانگر آن است که نخست استخوان تشکیل مي‌شود، بعد گوشت روی آن قرار مي‌گيرد.

در سومین هفته رشد جنین، لایه های سه گانه اکتودرم، مزودرم و اندودرم تشکیل می‌شود. از لایه اکتودرم، اعضا و ساختمان‌هايی که در ارتباط با دنیای خارج باقی می‌مانند، ایجاد می‌گردد، مانند: دستگاه عصبی، پوشش حس، گوش، بینی، چشم و… .
از لایه مزودرمی اعضای سکتروم (غضروف و استخوان)، دستگاه ادراری و تناسلی و… به وجود می‌آید.
از لایه اندودرمی هم، دستگاه معدی، روده‌ای، تنفسی، مثانه و… ساخته می‌شود.
با توجه به این مطالب، غضروف و استخوان‌ها از لایه‌ میانی ـ مزودرم ـ تشکیل می‌شود که به وسیله دو لایه دیگر ـ اکتودرم و اندودرم ـ پوشیده شده‌اند که از آن دو لایه اکثر گوشتی بدن مثل پوست، غدد و… ساخته می‌شود. همچنین ساخته شدن سلول‌هایی که باعث پیدایش غضروف و استخوان می‌شود از هفته چهارم بارداری شروع می‌‌شود،‌ اما سلول‌های ماهیچه‌ای پس از آن ساخته می‌شود. (ر.ک: لانگمن، توماس، رویان‌شناسی پزشکی، ترجمه دکتر بهادری و شکور 57).

گفته شد که لایه میانی مزودرم غضروف ها و استخوان‌ها را تشکیل می‌دهد، پس بهتر است با غضروف و استخوان‌سازی آن آشنا شویم.
غضروف نوعی بافت همبند است که به علت ويژگي ارتجاعی فشار زیادی را مي‌تواند تحمل کند و از بافت‌های نرم بدن نيز پشتیبانی به عمل آورد.

هر غضروف ماده‌ای بنیادی دارد که در ساختمان آن مقدار زیادی (حدود 70 درصد) آب به کار رفته است. این ماده بنیادی می‌تواند در آب جوش حل شود و ماده‌ای به نام ژله غضروف یا کندرین  را به وجود آورد.‌ رنگ غضروف سفید مایل به رنگ آب است، البته در افراد مسنّ به علت تغییرهاي متابولیک، می‌تواند به رنگ زرد باشد.

غضروف اولین مرحله ساخته شدن استخوان است. غضروف بافتی مشتق از مزانشیم است که برای اولین بار در اواخر هفته چهارم زندگی جنین ظاهر می‌شود و در قسمت‌هایی که می‌خواهد استخوان تشکیل دهد، ابتدا باید قالبی از غضروف به وجود آید تا بعداً به استخوان تبدیل شود، بنابراین استخوان‌سازی به دو صورت انجام می‌پذیرد:

1. استخوان‌سازی داخل غشایی؛ 2. استخوان‌سازی داخل غضروفی.

استخوانی که به گونه ابتدایی در بدن جنین تشکیل می‌شود، به طور موقت و به تمامي از نوع نابالغ یا اولیه است. بافت استخوانی جنین پس از تولد به تدریج از بین مي‌رود و به جای آن استخوان بالغ یا ثانویه تشکیل می‌گردد.

نکته جالب در بافت استخوانی این است که این بافت از ابتدای تشکیل تا پایان عمر دو فعالیت متضاد دارد: استخوان‌سازی و تخریب استخوان (ر.ک: کریمی یزدی، حسن، شگفتی پزشکی در قرآن کریم47 ـ 41).

در نتیجه با توجه به مطالب علمی می‌توان گفت که: سلول‌های غضروفی و استخوانی از لایه میانی جنین (مزودرم) زودتر از سلول‌های ماهیچه‌ای و پوستی پدید می‌آیند. پس سلول‌های استخوانی و غضروفی با دو لایه‌ دیگر جنین (اکتودرم و اندردرم) پوشیده مي‌شوند و سلول‌های ماهیچه‌ای و پوستی روی آن‌ها را مانند لباس می‌پوشانند. (ر.ک: رضایی اصفهانی، پژوهشی‌ در اعجاز علمی قرآن،2513 ـ 506؛ شریف، عدنان، من علم طب‌القرآن59؛ مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 14212؛ دیاب، عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن89) این یافته‌های علمی با مطالب قرآنی هماهنگ است و نشان از شگفتی علمی قرآن دارد.

ب. اعضای بدن انسان در قرآن

1. گوش و چشم

حس شنوایی و بینایی، دو رکن اساسی معرفت و تفکر است. سخن گفتن بر مبنای شنیدن و تصور اشیاء بر اساس مشاهده است، لذا گوش و چشم اهمیت ویژه‌ای براي بدن دارند.

قرآن کریم نوزده مرتبه به مسأله شنیدن و دیدن اشاره دارد. در بعضی از این آیات، پس از مراحل اولیه نطفه، به سمع و بصر اشاره مي‌كند: (إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعاً بَصِيراً)؛ در حقيقت، ما انسان را از آب اندك سيّال مخلوط آفريديم، در حالى كه او را مى‏آزماييم و او را شنوا و بينا قرار داديم(. (انسان2) در بعضی از آیات اين دو را پس از مرحله دمیدن روح (سجده 9) و در سوره نحل آیه 78، بعد از تولد بیان مي‌كند. گاهي هم شنيدن و ديدن را به صورت مطلق مي‌آورد، مانند: (احقاف26 و مؤمنون78)

قرآن از میان تمام حواس به گوش، چشم و فؤادِ به معنای خرد و عقل ـ که البته از موضوع بحث ما خارج مي‌باشد ـ تکیه دارد، چون گوش و چشم مهم‌ترین حس ظاهری انسان است که رابطه نیرومندی میان او و جهان خارج برقرار می‌سازد. گوش صداها را درک می‌کند و تعلیم و تربیت به وسیله آن انجام می‌گیرد. چشم وسیله دیدن جهان خارج و صحنه‌های مختلف عالم است و نیروی خرد مهم‌ترین حس باطنی است و اگر از آدمی گرفته شود، ارزش او تا حد یک مشت سنگ و خاک سقوط می‌کند. (ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، 17129ـ 128).

پیدایش اولیه چشم و گوش

به اعتقاد دانشمندان رویان‌شناسی، نخستین نشانه رشد گوش را می‌توان در یک رویان تقریباً بيست و دو روزه به صورت ضخیم‌شدن اکتودرم سطحی در هر طرف رومبانسفال پیدا کرد و در هفته چهارم گوش داخلی از اکتودرم سطحی جدا می‌گردد. (لانگمن، توماس، رویان‌شناسی382 ـ 393).

در رویان بيست و دو روزه، چشم در حال رشد به صورت یک زوج ناودان کم عمق در هر طرف فرورفتگی مغز قدامی ظاهر می‌شود. در انتهای هفته چهارم رشد، به صورت یک‌جفت حباب‌های بینايی در هر طرف مغز قدامی رشد می‌کند. (لانگمن، توماس، رویان‌شناسی 404).

حس شنوایی در جنین پيش از بینایی فعال می‌شود. اکنون ثابت شده است که جنین پيش از بینایی حس شنوایی دارد. دانشمندان با ارسال فرکانس‌های صوتی به سوي یک زن باردار که آخرین روزهای بارداری را می‌گذراند، مشاهده کردند که جنین با انجام حرکاتی به این اصوات پاسخ می‌دهد. در صورتی که قبل از تولد، توان دیدن را ندارد و نخستین صدايي که گوش‌هايش را نوازش می‌دهد، صدای قلب مادر است. (دیاب، عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن9 ـ 57) شاید يك دلیل تقدم واژه سمع=شنیدن بر بصر= دیدن در قرآن این است که:

1) حسّ شنوایی در جنین قبل از بینایی فعال می‌شود؛

2) فراگیری تکلم در درجه اوّل از راه شنوایی انجام می‌پذیرد؛

3) چشم تنها وظیفه بینايی را به عهده دارد، (نوزاد بعد از 15 روز از تولد تاریکی و روشنايی را تشخیص می‌دهد) اما گوش علاوه بر آنکه مسئول شنوایی است، بايد تعادل را نیز حفظ كند. (دیاب، عبد الحمید وقرقوز، طب در قرآن58 ـ 57؛ ر.ک: رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن،1537 ـ 529).

نکته جالب اين‌كه واژه سمع در قرآن مفرد، ولی واژه )ابصار( جمع آمده است، يعني در آن واحد گوش انسان یک شنوایی دارد ولی چشم می‌تواند در يك لحظه چند چیز را ببیند.

رابطه غم و کوری

قرآن هنگام داستان فراق حضرت یعقوب(علیه السلام) از یوسف(علیه السلام) اشاره می‌کند که از شدت ناراحتي و گريه، بينايي‌اش را از دست داد: (وَتَوَلَّى‏ عَنْهُمْ وَقَالَ يَا أَسَفَى‏ عَلَى‏ يُوسُفَ وَابْيَضَّتْ عَينَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظِيم)؛ (یوسف 84) )و (يعقوب) از آن (فرزند)ان روى برتافت و گفت: )اى دريغا بر يوسف!( و دو چشم او از اندوه سفيد شد؛ و “لى” وى خشم شديد خود را فرو برد. سفید شدن چشم به معنای سفید شدن سیاهی چشم و کوری و نابودي حس بينايي است، هر چند این کلمه گاه به کاهش توان بینایی نیز می‌آید، اما از آیه 93 همین سوره ـ پیراهن مرا ببرید و به روی صورت پدرم بیندازید، بینا می‌شود ـ معلوم می‌شود سفیدی چشم به معنای کوری است. (علامه طباطبایی، محمد حسین، الميزان في تفسير القرآن،11363).

سفیدی مردمک چشم بيشتر به معنی کبودی  به کار می‌رود، زیرا قرنيه طبیعی، شفاف و بی‌رنگ است و هنگام کبودی، در بعضی مراحل بزرگ مي‌شود و به رنگ تیره متمایل به سفید درمی‌آید. عرب‌ها به کسی که دچار این بیماری باشد می‌گویند: ان فی عینه بیاضاً؛ چشمش سفیدی (لک) دارد. از نظر علمی ثابت شده است که سفیدی مردمک چشم در اثر ایجاد تغییراتی در رگ‌های خونی چشم، به دلایل مختلف از جمله ناراحتی‌های روانی و عصبی، به وجود می‌آید. فشار خون بر اثر غم و اندوه بالا می‌رود و سبب سفیدی و کوری چشم می‌شود. (دیاب عبد الحمید و قرقوز، طب در قرآن 63).

این اشاره‌های قرآنی به گوش و چشم از شگفتی‌ها و اعجاز علمی آيات پرده بر می‌دارد که می‌‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف) 17 مرتبه واژه سمع بر بصر مقدم شده است و رویان‌شناسان معتقدند دستگاه شنوایی جنین زودتر از بینايی او شکل می‌گیرد؛

ب) مفرد بودن سمع و جمع بودن ابصار به این معناست که در زمان واحد، حس شنوایی یک صدا را می‌شنود ولی حس بینایی چند شيء را می‌تواند مشاهده کند؛

ج) قرآن در بیان داستان حضرت یوسف(علیه السلام) ناراحتی و گریه را با سفیدی چشم و کوری در ارتباط می‌داند و اين با یافته‌های چشم پزشکی مطابقت دارد.

2. پوست و احساس درد

پوست از هفته سوم تشكيل جنین، شروع به شكل‌گيري مي‌كند و در هفته بيست و ششم کامل می‌گردد. (زمانیان، کلیات پزشکی85) خداوند در چند آیه این گونه به پوست انسان اشاره”3” می‌فرماید: (إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِآيَاتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَاراً كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَاهُمْ جُلُوداً غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا الْعَذَابَ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَزِيزاً حَكِيماً)؛ (نساء 56) به راستى كسانى كه به آيات ما كفر ورزيدند، آنان را در آينده به آتشى وارد مى‏كنيم (و مى‏سوزانيم) كه هر گاه پوست‏هايشان در آن بريان گردد و بسوزد، پوست‏هايى غير از آنها بر جايش نهيم، تا عذاب الهى را بچشند؛ به درستى كه خدا، شكست‏ناپذير فرزانه است.

آیه، سوزناک بودن عذاب جهنم را ترسیم مي‌كند و احساس درد سوختگی را به پوست نسبت می‌دهد و می‌فرماید: در‌ جهنم پوست بدنشان را می‌سوزانیم.”4” اين سوال مطرح است كه چه‌ رابطه‌ای بین پوست بدن و سوختگی وجود دارد و چرا خداوند نفرمود گوشت بدن را می‌سوزانیم.

براي رسيدن به پاسخ دقيق لازم است، مشخصات ساختمان و کاربردهای پوست را بشناسيم تا با رابطه آن دو بهتر آشنا شويم.

2. پوست

حس لامسه یکی از حواس پنج‌گانه”5” است. محل اين حس، پوست بدن می‌باشد و گستره پوست بدن به 61 متر مي‌رسد که از سه قشر تشکیل شده است: قشر سطحی پوست: قشر چرمی؛ قشر زیر جلدی و نسج چربی آن (ر.ك: يزدي، مرتضی، دانستني‌هاي پزشكي109-110؛ زمانیان، كليات‌پزشكي89ـ 85).

احساس درد سوختگی

حس گرما و سرما هر کدام به وسیله رشته‌های عصبی جداگانه به مراکز مربوطه منتقل می‌شوند. در قشر سطحی و عمیق پوست، سلول‌های مخصوص درک سرما نقاط سرم) و سلول‌های درک گرما نقاط گرما وجود دارند. اعضای درونی، چنین سلول‌هايی ندارند، لذا سرما و گرما را حس نمی‌کنند.

انشعابات اعصاب حس درد به قشر سطحی پوست ختم می‌شود. نوک انشعابات را نقاط درد می‌نامند. یک سانتی‌متر مربع پوست، 50 تا 200 نقطه درد دارد که حس درد را با مواد شیمیایی منتقل می‌کند. حرارت شدید موجب مرگ سلول‌ها می‌شود و مرگ آن‌ها باعث ترشح ماده‌ای مخصوص می‌گردد و منتهی‌الیه انشعابات عصبی ـ حسی درد را تحریک می‌کند. (یزدی، مرتضی، دانستنی‌های پزشکی173 ـ 172).

زخم‌های سوختگی بسیار دردناک است و بازسازي بافت‌هاي سوخته زماني طولاني مي‌طلبد. سوختگی به چند درجه (قرمزی، تاول، مرگ همه قشرهای پوست و مرگ پوست و نسوج عمیق‌تر و تبدیل به زغال) تقسیم مي‌شود. اگر بیش از یک دوم تا یک سوم سطح بدن بسوزد، مرگ حتمی است، چون آلبومین پوست مي‌سوزد و تجزیه مي‌شود، مواد سمی و زیان‌آوری تولید می‌گردد که جذب بدن شده و آن را مسموم می‌سازد. (یزدی، مرتضی، دانستنی‌های پزشکی 367 و 399).

پوست عضوی پوشیده از بافت‌های عصبی است که اطلاعات حسی را به وسیله پایانه‌های آزاد عصبی به مغز می‌فرستد، لذا اوج احساس درد، سرما و گرما در پوست می‌باشد، نه گوشت و استخوان، مثلاً هنگام تزریق آمپول در ابتدا احساس درد را درک می‌كنيم و هر چه سوزن به داخل گوشت رانده شود، درد کمتری را حس می‌کنیم، بدین ترتیب مشاهده می‌کنیم که قرآن در 14 قرن گذشته، پوست را مهم‌ترین عضو ناقل درد معرفی مي‌كند و سوختگی را مهم‌ترین تحريک کننده اعصاب گرماگیر بدن ـ که در پوست قرار دارد ـ مي‌داند. با توجه به عدم آگاهی مردم در آن زمان و در قرن‌هاي بعد به این مسأله علمی، می‌توان آن را از معجزات علمی قرآن نامید.

تنفس پوستی

پوست وظايف مهمي دارد، مانند: دخالت در تنظیم درجه حرارت بدن و تنفس پوستی؛جذب اکسیژن1% تا 91 و 72% دفع 2 و ترشح مواد سمی خورده شده از راه غدد عرق”6” ؛ خواص بیوشیمیایی؛ سنتز ویتامین در اثر نور خورشید و… كه همه آنها در فضای باز پوستی و زمانی است که اکسیژن به صورت آزاد جذب شود. (زمانیان، کلیات پزشکی85).
نکته جالب اين كه خداوند در باره داستان اصحاب کهف و خواب بسیار طولانی آنان می‌فرماید: (وَنُقَلِّبُهُمْ ذَاتَ الْيَمِينِ وَذَاتَ الشِّمَالِ)؛ (کهف 18) )و آنان را به سمت راست و سمت چپ مى‏گردانديم.

امروزه یکی از مشکلات پزشکان در بیمارستان‌ها، زخم بسترهای ناشی از بي‌تحرکي برخی از بیماران شکستگی‌های لگن، ستون فقرات، فلج و بیهوشی طولانی مدت و… است. آن‌ها برای مدت طولانی در یک‌جا ثابت می‌مانند که این کار سبب مرگ سلول‌های پوستی می‌شود که لازم است برای جلو گیری از این کار هر چند ساعت يك بار این بیماران را به راست یا چپ برگردانند تا تنفس پوستی و جذب اکسیژن و حیات سلول‌ها تجدید شود. (دیاب عبدالحمید وقرقوز، طب در قرآن62؛ برای آگاهی بیشتر ر.ك: وینگیت، پیتر، کتابهای دانش‌نامه‌پزشکی599؛ حاجبی، محمدحسین، پزشکان خودتان باشید341؛ لانگمن، توماس، رویان پزشکی لانگمن405).

شاید یکی از حکمت‌های گرداندن اصحاب کهف به چپ و راست همین باشد، هرچند خواب طولانی آن‌ها از معجزات خدا و برخاسته از قدرت فرابشري است.

3. نیاز انسان به اکسیژن

یکی از مسائلی را که قرآن در قالب تشبیه آن را بيان كرده است نبود اکسیژن در آسمان است. خداوند در ضمن تشبیهی حال افراد گمراه را این گونه بیان می‌کند (فَمَن يُرِدِ اللّهُ أَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلاَمِ وَمَن يُرِدْ أَن يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّمَا يَصَّعَدُ فِي السَّماءِ)؛ (انعام 125) و هر كس را كه خدا بخواهد راهنماييش كند، سينه‏اش را براى (پذيرش) اسلام مى‏گشايد و هركس را كه بخواهد (بخاطر اعمالش) در گمراهى‏اش وا نهد، سينه‏اش را تنگِ‌تنگ مى‏كند، گويا مى‏خواهد در آسمان بالا برود… .واژه صدر به معنی سینه و شرح به معنی گشاده ساختن و حرج به معنای تنگی فوق العاده و محدودیت شدید است.
در آیه فوق تشبیه لطیفی به کار رفته است. اين سوال مطرح است كه چرا خدا تنگی سینه را به کسی که به سوي آسمان می‌رود، تشبیه کرد؟ و آسمان چه ویژگی‌ای دارد که به تنگی سینه و نفس می‌انجامد؟

نیاز بدن به اکسیژن

بافت‌های زنده بدن برای تداوم حیات به یک منبع: انرژی نیاز دارند و آن محصول سوخت قند و نشاسته (چربی یا پروتئین) یعنی آمیخته شدن سوخت با اکسیژن است. این نیاز به گونه‌ای است که انسان در شبانه‌روز 11 متر مکعب یعنی14 کیلوگرم هوا لازم دارد. ( مکارم شیرازی، ناصر، در جستجوی خدا87).

سوختن چربی در آتش و در بدن گرما تولید می‌کند. هر فرد عادی در حال استراحت کامل به حدود يكصد و دو کالری در دقیقه نیازمند است و برای تولید آن باید دويست و پنجاه سی سی اکسیژن به کار ببرد. انسان در حال استراحت حدود 753 لیتر هوا را در دقیقه با عمل دم به درون ریه ها می‌برد. این مقدار هوا حاوی هفتصد و پنجاه سی‌سی اکسیژن است که 31 آن برای تولید کالری به کار می‌رود. اين نياز در حین تنفس عمیق و سریع به حدود پانزده برابر افزايش مي‌يابد.

هوایی که به ریه‌ها داخل می‌شود 78% ازت، 21% اکسیژن و مقدار ناچیزی (030) گاز کربنیک دارد که به وسیله موهای دهلیز بینی و مژک‌های سلول‌های سطحی مخاط مجاری تنفسی تصفیه می‌شود. (ر.ک: یزدی، مرتضی، دانستنی‌های پزشکی159ـ 156).
فرو بردن نفس به وسیله انقباض عضلات تنفسی است. اين عضله‌ها قفسه سینه را گشاد می‌کنند. بیرون دادن نفس نيز نتیجه برگشت این عضلات به حال استراحت و تنگ‌شدن قفسه سینه می‌باشد. تعداد تنفس براساس جثه حیوان است، مثلاً موش در هر دقیقه 150 مرتبه، نوزاد 40 مرتبه و انسان بالغ 16 مرتبه نفس می‌کشد. (یزدی، مرتضی، دانستنی‌های پزشکی159ـ 156).

کمبود اکسیژن در ارتفاعات

اکسیژن، 21% هوای سطح زمین را تشکیل می‌دهد. هوا در ارتفاع 67 مایلی از اکسیژن خالی است و انسان در ارتفاع 4 هزار متری به تنگی نفس، سستي، سر درد و تهوع دچار می‌شود. در ارتفاع 6 هزار متری و بالاتر به واسطه کمبود اکسیژن و نرسیدن مقدار لازم اکسیژن به سلول‌های مغز، از هوش می‌رود (یزدی، مرتضی، دانستنی‌های پزشکی365) و می‌میرد.
)تورشیلی( اولین کسی بود که فشار جو را کشف کرد. وی میزان این فشار را معادل فشار عمود هوای دور کره زمین بر یک سانتی مترمربع از آن تخمین زد که معادل فشار عمودی از جیوه به طول 76 سانتی‌متر است. هرچه از سطح زمین بالاتر رویم، از میزان این فشار کاسته می‌شود و باعث ایجاد اختلال در رسیدن هوا از راه ریه‌ها به خون می‌گردد. از طرفی کاهش فشار هوا باعث انبساط گازهای موجود در معده و امعاء مي‌شود و در پي آن دیافراگم به طرف بالا می‌رود و موجب ایجاد نارسایی در کار انبساط ریه‌ها و تنفس می‌گردد. (ر.ک: دکتر دیاب عبدالحمید و قرقوز، به طب درقرآن19ـ 18).
نتيجه: نبود اکسیژن در آسمان در قرون اخیر کشف شد، اما قرآن چهارده قرن پيش در قالب تشبیه به آن اشاره كرده است و اين از معجزات قرآن است

4. رابطه تولید مثل و استخوان

قرآن از زبان حضرت زکریا این گونه می‌فرماید: (قَالَ رَبِّ إِنِّي وَهَنَ الْعَظْمُ مِنِّي وَاشْتَعَلَ الرَّأْسُ شَيْباً وَلَمْ أَكُن بِدُعَائِكَ رَبِّ شَقِيّاً وَإِنِّي خِفْتُ الْمَوَالِيَ مِن وَرَائِي وَكَانَتِ امْرَأَتِي عَاقِراً فَهَبْ لِي مِن لَّدُنكَ وَلِيّاً)؛ (مریم4ـ5) گفت: پروردگارا! به‏راستى من استخوانم سست گرديده و از جهت پيرى، موى سر شعله‏ور شده و سفيد گشته است. و پروردگارا! من به سبب خواندن تو در زحمت و بدبختى نبوده‏ام. و در حقيقت، من بعد از خودم از بستگانم ترسانم در حالى كه زنم نازاست؛ پس از جانب خود سرپرستىِ فرزندى را به من ببخش.
خداوند به او بشارت پسری به نام یحیی را داد. زکریا(علیه السلام) پرسيد: پروردگارا! چگونه من صاحب فرزند خواهم شد،‌ با اينكه همسرم نازاست و خودم نیز از شدت پیری از كار افتاده‌ام!( (مریم 8)
واژه وهن، به معنی ضعف و كاهش نیرو است. زکریا ضعف خود را به استخوان هایش نسبت داد، چون پایه هستی آدمی، استخوان است و انسان در تمام حرکت‌ها و سکون‌هایش به آن تكيه دارد. (علامه طباطبایی، محمد حسین، المیزان، 149) علاوه بر آن، در زمان پیری فعالیت بخش تخریبی استخوان بيشتر و قدرت خون‌سازی آن كم مي‌شود و در نتیجه تولید مثل که استخوان دخالت مستقیم در آن دارد، كاهش مي‌يابد، لذا در سنین پیری پوکی استخوان افزایش می‌یابد. اين عارضه در زنان یائسه به علت نبود هورمون‌های جنسی بیش‌تر است. (مجله دانشمند، س43، ش 506، ص61).

بنابراین آیه فوق را می‌توان یکی از معجزات علمی قرآن نامید، زيرا قرن‌ها قبل، ارتباط استخوان و تولید مثل را بیان کرده است.
جمع‌بندی: قرآن به مسئله آناتومی و فیزیولوژی بدن اشاره کرده اما نه به عنوان هدف اصلی. اشارات قرآن به مسائل طبی نشان از آن دارد که مخاطبان عصر نزول اطلاع چندانی از آن نداشتند، تا جایی که سال‌ها و حتی قرن‌ها بعد اسرار آن آشکار شده است و اعجاز بودن آن را اثبات می‌کند.

پيوست‌ها

“1” لازم به ذكر است كه احتمالات ديگري درباره (علق)وجود دارد از جمله: بعضي‌ علق را به معناي نطفه مرد (اسپرماتوزئيد) معنا كرده‌اند (مطالب شگفت‌انگيز قرآن 99). بعضي ديگر به معناي موجود صاحب علاقه ـ اشاره به روح اجتماعي انسان ـ تفسير كرده‌اند و عده‌اي هم اشاره داشته‌اند به گل حضرت آدم(علیه السلام) كه حالت چسبندگي دارد. (ر.ك: دكتر رضايي اصفهاني، پژوهشي در اعجاز علمي قرآن 487 ـ 481)

“2” حضرت آيت‌الله معرفت بعد از پذيرفتن اين نظريه كه )علق خون بسته است(، مي‌گويد: علقه در روز هفتم به جداره رحم مي‌چسبد (التمهيد، 682).

“3” در سوره زمر آیه 23 به لرزش پوست به واسطه ترس، در سوره حج آیه 20 به سوزاندن پوست و ذوب کردن بدن و در سوره فصلت آیه 20 الی 22 به پوست به عنوان یکی از شاهدان روز قیامت اشاره شده است.

“4” واژه جلد به معنی پوست بدن است، اعم از آنکه پوست انسان باشد یا حیوان. در قرآن تازیانه را )جلد( می‌گویند، چون تازیانه به پوست بدن انسان برخورد مي‌كند و بدن احساس درد می‌نمايد، مانند سوره نور، آیه 2 که می‌فرماید: (الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِّنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ)؛ )زن زناكار و مرد زناكار، هر يك از آن دو را صد ضربه تازيانه بزنيد(. (قاموس قرآن، سید علی‌اکبر قرشی، ذیل ماده )جلد().

“5” حواس پنج‌‌گانه عبارتند از: حس لامسه، شامه‌(بویایی)، ذائقه (چشیدنی)، سامعه و حس تعادل (شنیدنی)، حس باصره (دیدنی)

“6” زیر بشره پوست 5 تا 15 میلیون غده عرق وجود دارد که به وسیله تبخیر و تعريق، حرارت اضافه بدن را دفع می‌کند.

منابع

قرآن کریم.

نهج البلاغه، امام علی(علیه السلام)، ترجمه محمد دشتی ، انتشارات مشهور، قم ،1379، چاپ اول.
آلدومیدی، علوم اسلامی و نقش آن در تحولات علمی جهان، ترجمه محمد رضا شجاعی، رضوی و علوی، مشهد، انتشارات قدس رضوی، 1371.
ابن سينا، قانون حلب، ترجمه عبدالرحمن شرفكندي، تهران، سروش، 1370، چاپ اول.
ابن منظور، لسان العرب، بیروت، دارالفکر،1990م، چاپ اول.
احمدی، مهدی، قرآن در قرآن، قم، اشراق، 1374 ﻫ.ش، چاپ اول.
ادوارد براون، طب اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، بنگاه و نشر کتاب، تهران، 1337، چاپ اول.
ادیب، محمد حسین، کتاب پزشکی قانونی، تهران، شرکت سهامی چهر، بی تا، چ چهارم.
اسماعیل پاشا، عبدالعزیز، اسلام و طب جدید، ترجمه غلامرضا سعیدی، انتشارات برهان، بی تا.
10. اعرابی، بیژن، آن سوی اغماء، نشرفارس، تهران، 1372، چاپ اول.
11. امینی، ابراهیم، وحی در ادیان آسمانی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم.
12. اهتمام، احمد، فلسفه احکام، اصفهان، اسلام، 1344 ش.
13. بسام دفضع، الکون و الانسان بین اسلام و القرآن، مطبعة الشام، بی تا، بی جا.
14. بوکائی، موریس، مقایسه ای بین تورات انجیل و قرآن و علم، ترجمه ذبیح الله دبیر، تهران، نشر فرهنگ اسلامی، 1365.
15. بی آزار شیرازی، عبدالکریم، طب روحانی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1374، چاپ دوم.
16. ــــــــــــــــــــــــ ، قرآن و طبیعت، بی جا، بی تا، چاپ دوم.
17. ــــــــــــــــــــــــ ، گذشته و آینده، قم، انتشارات طباطبایی، 1349 ش، چاپ دوم.
18. بیضوضی، عباس، کلیات پزشکی، همدان، دانشگاه علوم پزشکی، 1377، چاپ اول.
19. پاکنژاد، رضا، اولین دانشگاه آخرین پیامبر، تهران، مکتب اسلامیه و بنیاد فرهنگی شهید، 1363، چاپ اول.
20. پیتر وینگیت، دانش نامه پزشکی، ترجمه معزی متین، تهران، نشر مرکز، 1373.
21. تقی‌زاده، سید حسن، تاریخ علوم در اسلام، تهران، فردوسی، 1379.
22. توماس لانگمن، رویان شناسی، ترجمه دکتر بهادری و شکور، شرکت سهامی چهر، 1370، چاپ ششم.
23. حاجبی، محمد حسین، پزشکان خودتان باشید، تهران، نشر ثالث، 1378،چ اول.
24. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، تصحیح ربانی شیرازی، فرهنگ اسلامی، 1374، چاپ هفتم.
25. الحویزی، عبدالعلی العروسی، نورالثقلین، قم، المطبعة العلمیه، 1383 ق.
26. دانیل، ج و وگان، کلیات چشم پزشکی، ترجمه محسن ارجمند، تهران، انتشارات ارجمند، 1372، چاپ اول.
27. دیاب، عبدالحمید و قرقوز، طب در قرآن، ترجمه چراغی، تهران، انتشارات حفظی، بی تا.
28. ديباجي، ابراهيم، ابن سينا، تهران، اميركبير، چ اول، 1364.
29. راغب اصفهانی، ابوالقاسم، الحسین بن محمد، مفردات فی غریب القرآن، تهران، المکتبة الرضویه، 1332 ش.
30. رجحان، محمد صادق، بافت شناسی انسانی پایه، تهران، انتشارات چهره، 1370، چاپ دهم.
31. رضایی اصفهانی، محمد علی، پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت، مبین، 1382، چاپ چهارم.
32. ــــــــــــــــــــــــ ، درآمدی بر تفسیرعلمی قرآن، قم، انتشارات اسوه، 1365، چاپ اول.
33. رضايی، حسن رضا، آموزه های تندرستی در قرآن، قم، عطرآگین، 1384، چاپ اول.
34. –، قرآن و فرهنگ زمانه، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های حوزه علمیه، 1383، چاپ اول.
35. زرین کوب، عبدالحسین، کارنامه اسلام، امیرکبیر، تهران، 1380.
36. زمانی، مصطفی، پیشگویی های علمی قرآن، قم، پیام اسلام، 1350ش.
37. زمردیان، احمد، حقیقت روح، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376، چاپ پنجم.
38. سبحانی جعفر، اصالت روح از نظر قرآن، قم، موسسه تحقیقاتی امام صادق(علیه السلام)، 1377، چاپ دوم.
39. سحابی، یدالله، خلقت انسان، تهران، شرکت سحامی،1351 ش، چاپ دوازدهم.
40. سرمدی، محمد تقی، پژوهشی در تاریخ پزشکی و درمان جهان، 12 ج، انتشارات سرمدی.
41. سیاح، احمد، المنجد، تهران، انتشارات اسلام، ج 18، 1375 ش.
42. سیریل، الگود، تاریخ پزشکی ایران، ترجمه، باهر فرقانی، تهران، امیرکبیر.
43. شریعتی، محمد باقر، معاد در نگاه وحی و فلسفه، دانشگاه تهران، 1363، چاپ اول.
44. شریف، عدنان، من علم الطب القرآن، بیروت، دار علم ملابین، 1995م، چاپ دوم.
45. شیرازی، احمد امین، اسلام پزشک بی دارو، قم، انتشارات اسلامی، 1375، چاپ هفتم.
46. شیرازی، نیازمند، اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، میهن بي تا، بي جا.
47. صرفی، محمد تقی، تمدن اسلامی از زبان بیگانگان، تهران، نشر برگزیده، 1374، چاپ اول.
48. طباطبایی، محمد حسین، المیزان في تفسير القرآن، ترجمه نوری همدانی، قم، بنیاد علمی و فکری علامه، 1366.
49. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، تهران، مکتبة الاسلامیه،1395 ق، چاپ پنجم.
50. علامه مجلسی، محمد تقی، بحار الانوار، تهران، المکتبة الاسلامیه، 1385 ه‍ . ق.
51. فؤاد، سزگین، تاریخ نگارش های عربی، پزشکی، تهران، 1380.
52. قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه.
53. کالین، انان، تاریخ علم کمبریج، ترجمه حسن افشار، تهران، 1366.
54. کامیل فلامویان، مرگ و اسرار آن، ترجمه بهنام حجابیان، تهران، نشر فرهنگی مشرق، 1373، چاپ اول.
55. کریمی یزدی، حسن، شگفتی های پزشکی در قرآن.
56. کارل، الکیس، انسان موجود ناشناخته، ترجمه دبیری، اصفهان، بی تا، 1354.
57. لارنس، طب اطفال، ترجمه از ایرج در دشتی و ایوب خدادادی، تهران چاپ اطلاعات، تهران، 1341.
58. مجله پژوهش حوزه، س پنجم، ش 18 ـ 17 (طب و دین) قم، معاونت پژوهشی حوزه علمیه.
59. مرعشي، محمود، ابن سينا، قم، نبوغ، 1341، چاپ اول.
60. مصباح یزدی، محمد تقی، معارف قرآن، قم، انتشارات در راه حق، 1367 ش.
61. مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات قرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد، 1371.
62. معتمدی، غلامحسین، انسان و مرگ، نشر مرکز، تهران، 1372، چاپ اول.
63. معرفت، محمد هادی، آموزش علوم قرآن، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، 1371، چاپ اول.
64. — التمهید، قم، انتشارات التمهید، 1377 ش.
65. مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، تهران، دانشگاه علوم پزشکی، 1376.
66. مکارم شیرازی، ناصر، پیام قرآن، قم، جامعه مدرسین،1377، چاپ پنجم.
67. –، تفسیرنمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1371 ش، چاپ پنجم.
68. -، در جستجوی خدا، قم، انتشارات نسل جوان.
69. نجفی، گودرز، مطالب شگفت انگیز قرآن، نشر سبحان، تهران.
70. نجم آبادی، محمود، تاریخ طب ایران پس از اسلام، دانشگاه تهران، 1366ش.
71. ، دوران تالیف، تصنیف کتب طبی در تمدن اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، 1375 ﻫ.ش.
72. نورانی، مصطفی، بهداشت اسلامی، قم، مکتب اهل بیت،1369، چاپ اول.
73. نوری، محمد رضا، تغذیه در قرآن، مشهد، انتشارات واقفی، 1377، چاپ اول.
74. نیکبخت نصر آبادی، علی رضا، استعانت از قرآن کریم در شفای جسمانی، تهران، نشر قبله، 1378، چاپ اول.
75. ولایتی، علی اکبر، پویایی فرهنگ و تمدن اسلامی در ایران، تهران، وزارت امور خارجه، 1382، چاپ اول.
76. یزدی، مرتضی، دانستنی های پزشکی، تهران ، 3 ج،1343.

منبع: سایت طب شیعه