در اینجا به بررسی موضوع عدم منافات توسل به اسباب مشروع با توحید می پردازیم:
فَأَستَحِقَّ بِذلِكَ خِذلانَكَ و مَنعَكَ و إعراضَكَ، يا أرحَمَ الرّاحِمين.[۱]
صحبت در تبیین این فراز نورانی از دعای مکارم الاخلاق بود. آخرین نکته‌ای که در این رابطه قابل توجه است، این است که آیا توسل به اسباب، منافات با توحید دارد یا ندارد؟
تا کنون، آنچه در تبیین این فراز و چند فراز قبل از آن بیان شد، تأکید بر این بود که انسان هر چه می‌خواهد، باید از خدا بخواهد نه از دیگران. در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که آیا شخص موحد، نمی‌تواند سراغ اسباب برود؟
پاسخ این است که توسل به اسباب، منافاتی با توحید ندارد؛ آنچه با توحید منافات دارد، این است که انسان برای تأمین خواسته‌های خود سراغ اسباب نامشروع برود، مثلا خود را در برابر دیگری، خوار و ذلیل کند تا خواسته‌اش تأمین شود. نمونه آن جریانی بود که در جلسه قبل راجع به «محمد بن عجلان»، یکی از اصحاب امام صادق (علیه السّلام) بیان کردیم که می‌خواست برای حل مشکلش، سراغ یکی از امرای ظالم برود.
در این گونه موارد، توسل به اسباب، با توحید سازگار نیست؛ ولی توسل به اسباب مشروع با توحید، منافاتی ندارد، مثلا برای رفع نیازهایی که خودش توانایی تأمین آنها را ندارد، سراغ مؤمنی دیگر برود، بالاخره انسان موجود اجتماعی است و نیازهای مختلفی دارد که با کمک هم نوعانش بر طرف می‌شود، اگر در اینگونه موارد به دیگران متوسل شود، بدون آنکه موجب خواری و ذلت وی گردد، مشکلی ندارد.
در روایتی نقل شده که امیر المؤمنین (علیه السّلام) اینگونه دعا کرد:
اللَّهُمَّ لا تُحوِجْني إلى أحَدٍ مِن خَلقِكَ.
بار خدايا! مرا محتاج احَدى از خَلقت مگردان.
رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به ایشان فرمود:
يا عَلِيُّ لا تَقولَنَّ هكَذا، فَلَيسَ مِن أحَدٍ إلّا و هُوَ مُحتاجٌ إلَى النّاسِ.
اى على! چنين مگو؛ زيرا هيچ كس نيست، مگر آن كه به مردم، نيازمند است.
امام علی (علیه السّلام) عرض کرد: پس چه بگويم؟
حضرت، فرمود: بگو:
اللَّهُمَّ لا تُحوِجْني إلى شِرارِ خَلقِكَ.
خدايا! مرا به بدترين افراد خلق خود، نيازمند مگردان.
و وقتی امیر المؤمنین (علیه السّلام) پرسید: اينان چه كسانى هستند؟ فرمود:
الَّذين إذا أعطَوا مَنّوا، و إذا مَنَعوا عابوا. [۲]
كسانى كه هر گاه دهند، منّت نهند و هر گاه ندهند، بد گويند.
گفتنی است، توحید مراتبی دارد. کسانی که در مرتبه بالاتری از توحید قرار دارند، برای رفع نیازی‌های معمولی خود که اگر خودشان اقدام کنند، قدرت تأمینشان را دارند، سراغ دیگران نمی‌روند، چه اینکه پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) برای برخی از اصحابشان بهشت را به این شرط تضمین نمودند که حتى اگر تازيانه‌اش از روی اسب، به زمين افتاد، خودش پياده شود و آن را بردارد. یا همان طور که در احوالات بزرگانی مثل امام خمینی (رحمة الله علیه) نقل شده، حتی از خانوداه‌شان درخواست یک لیوان آب هم نمی‌کردند، بالاتر از اینها، موحدانی مثل حضرت ابراهیم (علیه السّلام) است که حتی از جبرئیل و دیگر فرشتگان که حاضر بودند، وی را از آتش نمرود نجات دهند، درخواستی نکرد.
بنا بر این، توسل به اسباب مشروع و درخواست از دیگران به این شرط که موجب ذلت و خواری نشود، با توحید منافاتی ندارد، هر چند میزان درخواست نیز متناسب با مراتب توحید، متفاوت خواهد بود.
پی نوشت ها:
[۱] . الصحيفة السجّاديّة، دعای ۲۰.
[۲]تنبيه الخواطر، ورام بن ابی فراس (۶۰۵ ق) ج۱ ص۳۹.
